Deprem nedir? Deprem nasıl olur?

Deprem, yerin plakalarının aniden hafif veya kuvvetli bir şekilde sarsılmasına neden olan bir kaymadır. Sarsıntı yana doğru, yukarı aşağı veya dalga şeklinde olabilir ve çok geniş bölgelerde meydana gelebilir. Depremler birkaç saniyeden birkaç dakikaya kadar sürebilir ve genellikle hacmi düşük veya gürültülü olabilecek gürleyen sesle başlar. Depremler aniden ve öngörülemez bir şekilde meydana gelir. Yılın herhangi bir zamanında olabilirler. Depremlerin çoğu hafiftir ve fark edilmez. Ancak, yıkılan okullar, evler, köprüler, barajlar, otoyollar ve hatta yüksek binalar dahil olmak üzere toplum yaşamına büyük zarar verecek kadar şiddetli olabilirler. Deprem artçı sarsıntıları, ana depremle aynı bölgede meydana gelen depremlerdir ve yaygındır. Artçı sarsıntıların sıklığı, ana depremin büyüklüğüne bağlıdır.

Depreme hazırlıklı olmak için biz neler yapabiliriz? Deprem öncesi, sırası ve sonrasında yapılması gerekenler nelerdir?

Önceden hazırlıklı olmak, depremden sonra çocukların ve aile bireylerinin hem fiziksel hem de psikolojik yönden iyi oluşlarına yardımcı olmanın en iyi yoludur. Şiddetli depremler nadir olarak gerçekleştiği için birçok kişi zaman içinde riskleri unutabilir. Aileler deprem hazırlıkları için temelde şunları yapmalıdır:

1. Risklerini bilin ve deprem anına yönelik plan yapın

Deprem riski taşıyan bir bölgede yaşayıp yaşamadığınızı, binanızın depreme dayanıklılığını ölçtürüp öğrenmeniz ilk adımdır. Deprem anında, yaşadığınız yerde nereye gideceğiniz konusunda önceden düşünmeniz gerekir. Deprem sarsıntısı korku duygusunu yoğun olarak açığa çıkardığı için deprem anında birçok planın gerçekleşmediği görülse de önceden hazırlık yapmak deprem anında daha soğukkanlı olmaya yardımcı olur. Bu sebeple hazırlıklarınızı tüm aile üyeleriyle birlikte yapmanız, küçük çocuklarınız varsa eşinizle önceden belirlediğiniz plana çocuklarınızı eğlenceli bir biçimde ve bir oyunun içinde, kaygı uyandırmayacak şekilde katmanız önerilir.

Aile üyeleri evde, iş yerlerinde ve okullarında, her odada deprem esnasında duracakları güvenli yeri belirlemelidir. Ailedeki yetişkinler olarak pencere yakınları, dış kapılar, dış duvarlar ve düşebilecek şeyler gibi güvenli olmayan alanları, ayrıca çök-kapan-tutun hareketini yapabilecekleri güvenli yerleri önceden belirleyin ve bunları çocuklarınıza bildirin. Mobilya, su ısıtıcısı gibi eşyaları ve kayabilecek veya düşebilecek şeyleri önceden sabitleyin. Gaz ve su vanalarının, elektrik sigortasının nasıl kapanacağını öğrenin. Hasarlı elektrik kablolarını ve gaz sızıntısı yapma riski olabilecek tesisat bağlantılarını kontrol edin, gerekirse onarın. Aile üyelerine, deprem sarsıntısı durana kadar içeride kalmaları gerektiğini hatırlatın. Deprem bittikten sonra binadan dışarıya çıkış için en güvenli yolu ve acil toplanma alanını önceden belirlemiş olun.

Aile üyeleri dışarıda olduğu zaman depremin yaşanması halinde, cep telefonu hatlarında iletişim kesintiye uğrayabileceğinden dolayı bir buluşma yerini önceden belirleyebilirsiniz. Bu alan ulaşabileceklerinden uzakta bir yer de kalırsa aile üyelerinin eğer güvenli ise bulundukları yerde kalmalarını, binalardan, kablolardan veya düşebilecek nesnelerden uzak ve güvenli bir yerde durmaları konusunda önceden hemfikir olun. Ailece bir depreme hazırlık toplantısı yapın ve bu toplantıda çök-kapan-tutun hareketinin tatbikatını yapın.

2. İletişim için plan yapın

Aile üyelerinin deprem sonrasında birbirinden haberdar olması için bir aile iletişim planı yapın. Aile üyeleri, kolayca erişilebilecek önemli iletişim bilgilerine sahip olmalı ve birbirlerinden ayrıldıklarında kiminle iletişim kurabileceklerini bilmelidir. Bebek bakıcısı, komşu, yakın akraba gibi kişileri plandan haberdar edin. İletişim numaralarını, irtibat kurulabilecek kurumların telefon numaralarını bu kişilerle paylaşın. Çocukların evde veya okulda ne yapacaklarını bildiklerinden emin olun. Okula ulaşamamanız halinde ne yapılması gerektiği konusunda okul yetkilileri ile mutabık kalın ve çocuğunuzu da bilgilendirin. Küçük bir fikir; Okulöncesi dönemde olan küçük çocuğunuz varsa, evinizdeki deprem çantası içine konabilecek resimli bir not kâğıdı bulundurabilir, çocuğunuza bakım veren kişilerin bu kâğıdı ona göstermesini sağlayabilir, böylece sizinle tekrar temas kurana kadar rahat hissetmesi için çocuğunuza yardımcı olabilirsiniz.

3. İhtiyaçlar için plan yapın

Deprem öncesinde deprem çantası hazırlığı, eşyaların sabitlenmesi ve olası risklerin belirlenmesi, ayrıca deprem anına yönelik eylem planı yapmanın yanı sıra aile üyelerinin ihtiyaçları için de ayrıca planlar yapın. Sağlık durumu dolayısıyla düzenli ilaç kullanan aile bireyleri, özel gereksinimi olan bireyler için hazırlıkları yapın ve yakınlarınızı da haberdar edin. İlk fırsatta ilkyardım eğitimleri alın. Çocukların ihtiyaçları için de ayrıca plan yapın. Bu ihtiyaçların içinde, çocuklara depremi anlatmak ve onları depreme hazırlamak da bulunur. Çocukları deprem hakkında basit terimlerle gerçekçi bilgiler ile önceden bilgilendirin. Okulöncesi çocuğunuz için oyunlar aracılığıyla depremin ne olduğunu kısa, basit bilgilerle anlatabilirsiniz. Olası durumlardan bahsetmeniz ve yetişkinler olarak onun güvende olması için gerekli tedbirleri aldığınızı belirtmeniz onun güvende hissetmesine yardımcı olur. Kaygı uyandırmayacak ölçüde gerçekçi bilgiler vermeye gayret edin.

Çocuğunuzun bakıcısı varsa, onun da deprem hazırlıklarına dahil olmasını sağlayın ve çocuğunuza verilecek bilgiler konusunda gereklilikleri, ayrıca sınırları bildirin. Çocuğunuzda kaygı uyandıracak ifadeler veya detay bilgileri kullanmaması, çocuğunuzun güvenlik hissini koruyacak davranışlarda bulunması konusunda bakıcınızı yönlendirin. Yatılı bakıcınız bulunuyorsa, onun da bir kişisel deprem çantasının bulunması konusunda kendisini teşvik edin ve depremle ilgili tüm tatbikat, bilgilendirme gibi hazırlıklara onu da dahil edin. Siz evde bulunmadığınız zaman deprem olması durumunda neler yapması gerektiği konusunda bakıcınıza bilgi verin. Tüm bunların hem aileniz hem de onun can güvenliği için gerektiği konusunda açıklayıcı olun.

Deprem çantası hazırlayın

Aileniz için bir deprem çantası hazırlayın. Çocuklarınızın da kendi kitlerini hazırlamaları, onların kontrol duygusunu korumaları açısından faydalı olacaktır. Okul öncesi dönemdeki çocuklar için boya kalemleri, su matarası gibi eşyalarının aynılarını barındıran bir deprem çantasını birlikte hazırlamanız onların da konuya rahatça dahil olmalarına yardımcı olur.

Ailenin deprem çantasında yer alması gereken ilaç gibi malzemelerin son kullanma tarihlerini düzenli aralıklarla kontrol etmeyi unutmayın.

Çocuk ve deprem

Bir depremin hemen ardından çocuklarınıza yardımcı olmak için, fiziksel sağlıkları yönünden emin olduktan sonra, psikolojik yönden tepkilerini ele almak faydalı olur. Hafif şiddette bir deprem yaşandıysa ve görünürde bir hasar yoksa bunu yapmak daha kolaydır. Orta ve büyük şiddette depremlerin travma etkileri çok daha yüksek olacağı için uzun vadede profesyonel yardım alınması çok önemlidir. Çocuklar çevrelerindeki yetişkinlerin tepkilerini yansıtabilir ve ebeveynlerin ve bakıcıların davranışlarından, güvende olup olmadıklarına dair fikir edinirler. Sizin için zor olsa da sakin davranışlar göstermeniz, çocuğunuza bu yönde model olmanız onun da sakinleşmesine yardım edecektir.

Çocuğunuza sakin, fazla iniş-çıkışların olmadığı bir ses tonuyla basit ama doğru bilgiler sağlayın. Bir depremin olduğunu ve artçı sarsıntıların olabileceğini söyleyin. Deprem konusunda önceden bilgi sahibi değil iseler, yer kabuğunun sallandığını, bunun hava olayları kadar doğal olduğunu söyleyebilir, yaşanan sarsıntının sizinle birlikte etraftaki herkes tarafından hissedildiğini hatırlatabilirsiniz. Çocuğunuza, onun ve ailenizdeki diğer kişilerin güvenliğini sağlamak için gerekenleri yapacağınızı söylemeniz, ona sarılıp sakinleşmesine yardımcı olmanız önemlidir.

Çocuğunuz tepki göstermemiş olabilir ancak bu korkmadığı anlamına gelmediği gibi, yoğun korku duygusu ile de alışık olmadığınız tepkiler verebilir. Ebeveyn olarak sakin kalmanız faydalıdır. “Korkmuş olabilirsin” gibi, muhtemel duygularını ifade eden cümlelerle ona yardımcı olabilirsiniz. Rahatlatıcı ve dikkat dağıtıcı şeyler yapabilir, sakinleşmesi için yavaşça nefes alıp vermesini, bir oyuncak veya battaniyeye sarılmasını teşvik edebilirsiniz. Ona gerçekleşme ihtimali yüksek şeylerden bahsedebilirsiniz ancak bunu yaparken kaygı uyandırmayacak sadelikte bilgi vermeye ve sakin bir ses tonu kullanmaya özen gösterin. Örneğin elektriklerin uzun süre kesilebileceğini, bir süre eve tekrar giremeyebileceğinizi ve buna benzer ihtimalleri fazla detaylandırmadan ve uzatmadan bir ön bilgilendirme şeklinde söyleyebilirsiniz. Mümkün olduğunca net bilgiler verin ve henüz cevabını bilmediğiniz sorular sorması halinde de “Bunu en kısa sürede öğrenmeyi ben de istiyorum. Öğrenince sana da söyleyeceğim” gibi cevaplar verebilirsiniz. Yetişkinler olarak temel yaşam ihtiyaçlarınızı görmeye fırsatınız olmasa bile çocukların bakımlarıyla ilgili faaliyetleri mümkün olduğunca aksamaması güven duyguları yönünden önemlidir.

Deprem çocukları psikolojik olarak nasıl etkiler?

Depremler beklenmedik ve çok yıkıcı olabilen, oldukça korkutucu türde doğal afetlerdir. İnsanlar, aradan yıllar geçse bile depremi hatırlatan görüntüler, sesler, kokular, hisler ve içsel hislerle karşılaşmaya devam edebilir. Depremle ilgili deneyim ve kayıpları en şiddetli olanlar, en şiddetli ve kalıcı travma sonrası stres ve yas tepkilerine sahip olurlar. Diğer yaygın reaksiyonlar ise şunları içerir:

• Çocuklarda ve ergenlerde yaygın ayrılık kaygısı olabilir.

• Travma sonrası stres reaksiyonları ve yaşam koşullarındaki aksamalarla ilişkili depresyon, genellikle büyük depremlerden sonra ortaya çıkar.

• Devam eden davranış değişiklikleri ve fiziksel sağlık şikayetleri meydana gelebilir, bu da çocukların yaşamsal işlevlerini ve okul performansını etkiler.

• Çocuklar ve gençler, dünyanın güvenli bir yer olduğuna ve yetişkinlerin onları koruma becerisine olan güvenlerini kaybedebilirler.

Bir depremden sonra çocukların psikolojisi, ebeveynlerinin ve bakıcılarının depremin etkileriyle nasıl başa çıktıklarından etkilenecektir. Bazı aileler normal rutinlerine oldukça hızlı bir şekilde dönebilirken bazı aileler de kayıplarının yasını tutmaya bile fırsat bulamadan barınma, sağlık ve maddiyat zorluklarıyla mücadele etmek zorunda kalırlar. Özel travma veya yas odaklı akıl sağlığı hizmetleri, çocukların ve ergenlerin bir depremin psikolojik sonuçlarından kurtulmalarına yardımcı olabilir.

Kandilli Rasathanesi ve Deprem Araştırma Enstitüsü liderliğinde Mardim (Marmara Bölgesi'nde Deprem ve Tsunami Zararlarının Azaltılması ve Afet Eğitimi Projesi) kapsamında hazırlanan Deprem ve Tsunami videosu özellikle de depreme hazırlık kapsamında 7 yaş üzeri çocuklarla birlikte izlenebilir:

Deprem çocuğa nasıl anlatılır?

Ebeveynler, “Deprem çocuğa nasıl anlatılmalı?” sorusunun cevaplarını özellikle de büyük depremler sonrasında merak eder. Depremi çocuğa anlatmak farklı yaş gruplarında farklı yönlerden önemli olur. Olayları soyutlaştırabilen yaştaki, özellikle 9 yaş üzeri çocuklar ve gençler için deprem ve tsunami gibi doğal afetlerin nasıl gerçekleştiğini, sonuçların neler olabileceğini anlamak daha kolay olurken küçük çocuklara depremi anlatmak için bazı noktalara dikkat etmek gerekir.

Deprem ve benzeri doğal afetleri çocuklara anlatmak hassas bir konudur. Deprem yaşamayan ancak yetişkinlerin konuşmalarından birtakım şeyler öğrenen çocuklarda kaygı duygusu oluşabilir. Özellikle okul öncesi dönemdeki çocuklar, temel güvenlik duygusuna ihtiyaç duyarlar. Onları “anlamaz” diyerek depremle ilgili haberlere, konuşmalara, televizyonda rastlayacakları enkaz ve benzeri görüntülere maruz bırakmak uygun değildir.

Depremi, çocuğunuzun yaşına ve gelişim seviyesine uygun olarak anlatmanız gerekir. Özellikle okul öncesi dönemdeki çocukların gereğinden fazla bilgiye maruz kalması kafalarının karışmasına ve kaygı duymalarına sebep olabilir. Çocuğunuz depremle ilgili sorular sormazken ona detaylı açıklamalar yapmanız kaygı düzeyini arttırabilir. Özellikle küçük yaş grubundaki çocuklara, yer kabuğunun sallanmasından dolayı evin de sallandığını, bazı binaların hasar gördüğü yönünde kısa bir bilgi, ardından onun sorularına göre vereceğiniz yanıtlar başlangıçta yeterli olabilir. Görevli kişilerin, depremden etkilenen insanların iyi olması için çok çalıştıklarını vurgulayabilirsiniz. “Güvende olmak için gerekli tedbirleri aldık” mesajını verecek kısa ve net cümleler, çocuğunuzun güvende hissetmesine yardımcı olur.

Küçük yaş grubundaki çocuklar deprem ve benzeri doğal afetler konusunda soru sormadıkları halde onlara fazla bilgi vermek kaygı düzeylerini arttıracağı gibi, etkilenmemiş gibi görünmelerinden yola çıkarak hiçbir şey yokmuş gibi davranmak da doğru değildir. Deprem gibi doğal afetler ister uzak bir şehirde ister yaşanılan şehirde gerçekleşsin, çocuklarda merak ve korku uyandırabilir. Çocukların gündelik yaşamları içinde takip edilmeleri önemlidir. Uyku, yemek yeme ve oyun gibi alanlarda rutinlerinin dışına çıkmaları anne-babalarına veya bakım verenlerine bazı ipuçları verebilir.

Çocuğunuza deprem ölçümünde kullanılan "Sismograf" isimli cihazdan bahsederek somut bilgiler verebilirsiniz. Size "Sismograf nedir, nasıl çalışır?" diye sorduğunda yer hareketlerini sürekli olarak kaydederek yer sarsıntılarının büyüklüğünü, süresini, merkezini ve saatini saptamaya yarayan cihaz olduğundan bahsedebilirsiniz.

Çocuğunuza deprem konusunda psikolojik yönden yardımcı olmak istiyorsanız, öncelikle ebeveyn olarak kendi kaygı düzeyinizi gözden geçmeniz önemlidir. Çocuklar, dünyanın güvenli bir yer olup olmadığına yönelik dolaylı mesajları etraflarındaki yetişkinlerin hareket ve konuşmalarından alırlar. Kendi kaygı düzeyinizin arttığını fark ediyorsanız, söz ve davranışlarınız üzerinde kontrol duygunuz azaldıysa, çocuğunuzun endişelerini gidermede güçlük çekiyorsanız profesyonel yardım almanız faydalı olacaktır.

Okul dönemindeki çocuklarla, depreme karşı alınması gereken kişisel önlemler ile deprem sırasında ve sonrasında sergilenmesi gereken davranışlarla ilgili konuşmanız uygun olur. Bu konularda öncelikle ebeveynler ve çocuğa bakım veren kişilerin kendi aralarında mutabık kalarak bir eylem planı yapmaları, her türlü doğal afet ve acil durum için aileyi hazırlıklı kılar.

Referanslar: The National Child Traumatic Stress Network “Earthquake Resources” Şuradan alındı: https://www.nctsn.org/what-is-child-trauma/trauma-types/disasters/earthquake-resources#q4

T.C. AFAD Afet ve Acil Durum Eğitim Merkezi “Deprem Öncesi Alınacak Önlemler” Şuradan alındı: https://www.afad.gov.tr/afadem/deprem

"What is an earthquake?" Şuradan alındı: https://www.weatherwizkids.com/weather-earthquake.htm#:~:text=Earthquakes%20are%20the%20shaking%2C%20rolling,and%20along%20the%20East%20Coast.