Çocukların ve ergenlerin ekranlarla ilişkisini tartışmak biraz demode gibi geliyor olabilir. Bildirimleri zihninizde sessize almış olabilirsiniz ve uzmanlar bunu anlıyor. Ancak yine de ebeveynlerin bu krize ve çocuklarının ekran kullanımındaki davranışlarına dikkat etmeye devam etmesi gerektiğini söylüyorlar. Sosyal medya ve ekran bağımlılığından iyileşen ergenlere destek veren Kellyn Smythe: "Bu yeni dijitalleşmiş dinamiğin aşağı yönlü etkilerini tam anlamıyla keşfetmemiş olsak da, mevcut veriler çocuklarımızın ruh sağlığı ve genel iyilik hâli üzerinde ezici derecede aşındırıcı bir etki olduğunu gösteriyor" açıklamasında bulundu.
2023 yılında yapılan bir ankete göre, ortalama bir ergen günde neredeyse beş saatini sosyal medyada geçiriyor. Aynı yıl yapılan başka bir çalışma ise erken ergenlik döneminde sosyal medyayı alışkanlık hâline getirerek kontrol etmenin, beynin ödül ve ceza duyarlılığını değiştirebileceğini öne sürüyor. Elbette küçük yaştaki çocuklar da ekran kullanıyor. 2025 anketi, ebeveynlerin çoğunun 5 - 7 yaş ve 2 - 4 yaş arası çocuklarının akıllı telefon kullandığını söylediğini ortaya koyuyor. Ancak son araştırmalar, ekran bağımlılığının ekran süresinin kendisinden daha önemli bir konu olabileceğini gösteriyor. Büyük bir neden, cihazlarına bağımlı hissettiğini söyleyen kişilerin, ruh sağlığı sorunları açısından daha yüksek risk altında olması.
Ekran bağımlılığı nedir?
"Sade bir ifadeyle, çocuğunuz düzenli olarak yüz yüze deneyimler yerine ekranı tercih ediyor ve kendini bundan alıkoyamıyor gibi görünüyorsa, onu ‘ekran bağımlısı’ olarak değerlendirmek adil olur" diyor Smythe.
Ekranlar akıllı telefonları, tabletleri, bilgisayarları ve televizyonları kapsar. Bağımlılık, insanların teknolojiyi kullanırken aldıkları uyarımdan kaynaklanabilir. Örneğin; sosyal medyanın, ödül arayışı davranışlarıyla bağlantılı 'iyi hissettiren' nörotransmitter dopamin artışına yol açtığına dair veriler mevcut.
Dr. Matt Glowiak: "Ekran bağımlılığı yaşayan bireyler, ekran süresine giderek daha fazla gömülür ve bu, süreyi kontrol edebilme kapasitelerini aşana kadar devam eder. Hayatlarının geri kalanına zarar verme pahasına, planladıklarından ya da istediklerinden daha fazla zaman harcarlar. Ekranda olmadıklarında ise düşünceleri ve duyguları gerçek hayatta neredeyse yoktur; bir sonraki kullanım anını düşünerek takıntılı hâle gelirler" ifadelerini kullandı.
Çocuklar ve ergenler için frene basmak yetişkinlere göre daha zor olabilir. Birçok yetişkin, kullanımının problemli olduğunu nihayetinde fark edebilir ama bırakmakta zorlanabilir; çocuklar ve ergenlerde ise gelişimsel seviyeleri düşünüldüğünde problemli kullanım çoğu zaman farkındalıklarının dışındadır. Bu onların ‘yeni normali’ hâline gelir.
Gençlerin ekran süresini azaltmak için 5 yol
Çocuğunuzun ekran bağımlılığı olabileceğinin işaretleri
Ebeveynler ekran bağımlılığının belirtilerini anladığında müdahale edebilir. Dikkat etmeniz gereken işaretler...
Daha küçük çocuklarda ise ebeveynler ekranlara yoğun bir takıntı, diğer aktivitelere ilgi kaybı, ekran kullanamadıklarında öfke, onları ekrandan uzaklaştırmanın zor olması gibi durumlar fark edebilir. Ayrıca çocuğun istediği ekran süresi giderek artabilir.
Ekran bağımlılığından sonra yoksunluk görülebilir
Çocuğunuzun zorlandığını fark edip, ekran süresini sınırlamaya çalışırsanız başka bir sorunla karşılaşabilirsiniz. Ekran ve sosyal medya bağımlılıkları madde kullanımına benzer kalıplar izlediğinden, uzmanlar çocuk ve ergenlerin bir yoksunluk dönemi yaşayabileceğini söylüyor. Psikolog Stefanie Mazer, ekran yoksunluğu yaşayan çocukların şu belirtileri gösterebileceğini söylüyor:
Uzmanlar, ergenlerin 'hayalet telefon sendromu' denen bir olayı da yaşadığını fark ediyor; bu durumda gençler cebinde olmayan akıllı telefonlarını sürekli kontrol ediyor gibi davranıyor. Bu yoksunluk döneminden sonra umut ve iyileşme ortaya çıkıyor; genellikle kısa süren bu dönem birkaç gün ile en fazla bir hafta sürüyor.
Smythe: "Sosyal medya ve ekranlara kısa bir mola vermenin olumlu sonuçlarını şaşırtıcı derecede hızlı görüyoruz. Bu iyileşmeler; uyku ve enerji düzeylerinde artış, kaygı ve depresyon belirtilerinde azalma, yaratıcılığın artışı ve ekran bağımlılığından uzaklaşma yolculuğunda belki de en önemlisi, daha sağlıklı bir sosyal iştah ve toplumsal etkinliklere katılımı içeriyor” açıklamasında bulundu.
Çocuğunuzun ekran bağımlılığını önlemesine veya yönetmesine yardımcı olmak
Ekranlar söz konusu olduğunda bazen trenin çoktan kalktığını ve yakalayamayacağımızı hissedebiliriz. Ebeveynler için en acil tavsiyem güçlerini geri almalarıdır. Bazen seçeneğiniz olmadığını düşünebilirsiniz, ama aslında var. Uzmanlar bunu yapmanın yolları hakkında bazı güçlendirici ipuçları paylaşıyor.
Ekran kurallarını birlikte belirleyin
Uzmanlar, ebeveynlerin çocuklarıyla ve ergenlerle mantıklı, basit kurallar oluşturmasını öneriyor. Çocuğunuzun telefon veya tabletini ne zaman kullanabileceğine birlikte karar verin. Gerçekçi olun; süresini birden, çok kısaltmaya veya tamamen yasaklamaya çalışmayın. Gerekirse cihazlara zamanlayıcı koyabilirsiniz. Kuralları oluştururken, ailenin hep birlikte uymayı taahhüt edeceği kurallar üzerinde bilinçli olmak faydalı olabilir; örneğin, ekransız akşam yemekleri gibi.
Çocuklara ekran dışında bir hayat olduğunu gösterin
Bu TV’yi de kapsıyor. Hayatın koşuşturması çoğu insanı yorgun bırakıyor ve uzaktan kumandaya yönlendiriyor; işte bu noktada alternatif etkinlikler düşünülmeli. Parkta vakit geçirmek, yürüyüşe çıkmak, bir spor takımına katılmak, kütüphaneyi ziyaret etmek, ormanda yürüyüş yapmak ve daha birçok etkinlik çocuklarımızı ekranlardan uzak tutarken yeteneklerini ve ilgi alanlarını da geliştirebilir.
Can sıkıntısını kucaklayın
Çocuğunuz park gezisini ya da daha genel olarak yapılandırılmamış, ekransız zamanı, 'çok sıkıcı' bulabilir. Uzmanlar, can sıkıntısının kötü bir şey olmadığını söylüyor. Can sıkıntısı, çocukluk gelişiminin vazgeçilmez bir parçasıdır ve çocuğunuzun düzenli olarak can sıkıntısı yaşaması onun yararınadır. Yapılandırılmamış zaman, yaratıcılığın, problem çözmenin, duygusal dayanıklılığın ve yürütücü işlevlerin gelişimi için temel oluşturur. Her gün ekran süresinden daha fazla yapılandırılmamış zaman geçirmeye özen gösterin.
Örnek olun
Dr. Glowiak bunun zor olabileceğini kabul ediyor. Sadece çocuklar ve ergenler ekranlara yönelmiyor; ebeveynler de buna eğilim gösterebiliyor. Ama çocuklara sağlıklı ekran alışkanlıklarını rol model olarak göstermek önemlidir. Ebeveynlerin çocuklarının yanında telefonlarını sürekli kontrol etmek gibi kendi ekran dürtülerinden kaçınmaları önemlidir. Bu, işte geçirilen zamanı da bilinçli kullanmayı içerir; özellikle mesai saatleri dışında iş bilgisayarlarını kontrol etme sınırlarını belirlemek önemlidir. Unutmayın, her şey acil değil, her ne kadar öyle hissettirse de.
Gerekirse destek alın
Uzmanlar, ebeveynlerin, çocukların ekran bağımlılığı ve yoksunluk belirtilerine, örneğin ruh hâli değişiklikleri veya ekranlardan uzak kaldıklarında yorgunluk gibi, dikkat etmelerini öneriyor. Çocuğunuz zorlanıyorsa, ek destek almakta hiçbir utanç yoktur.
Referanslar: Beth Ann Mayer. “7 Signs Your Kid Has Screen Addiction and What To Do About It”. Şuradan alındı: https://www.parents.com/signs-of-screen-addiction-in-kids-11848694. (13.11.2025).
Ekran kullanımını sınırlandırma önerileri
