Tüplerin ve yumurtalıkların fonksiyonunu bozarak kısırlığa yol açabilen ve ‘iyi huylu kanser’ olarak anılan endometriozis adet döneminde ve adet dışı ağrıya, gebe kalamamaya, yumurtalıklarda kist oluşumuna neden olabiliyor. Daha nadir de olsa rahmi, diğer organ ve dokuları tutabiliyor. Tüm dünyada 200 milyon kadını etkiliyen, Türkiye’de ise bu konudaki farkındalığın halen yeterince yüksek olmaması ve semptomların adet sancısı ile karıştırılması nedeniyle tanı oranının çok düşük seviyelerde kaldığı endometriozisi Vehbi Koç Vakfı Sağlık Kuruluşları Kadın Hastalıkları ve Doğum Bölüm Başkanı Prof. Dr. Bülent Urman'a sorduk işte yanıtlar...

Farkındalık oluşturmak, hastalığı daha da net tanımlayabilmek için endometriozis nedir?

Endometriozis esasında çok eskiden beri bilinen bir hastalık ancak toplum içindeki bilinç düzeyi yeterli değil ve bizim yönümüzden daha da tedirgin edici olan hekimler arasında da bilinç düzeyi çok fazla yeterli olan bir hastalık değil. Endometriozis rahim içindeki hücrelerin rahim dışında yerleşip büyümesiyle ortaya çıkan bir hatsalık. Genellikle yumurtalıklarını, karın zarını, rahmin arka tarafını, bağırsakları – özellikle kalın bağırsağı ve de mesaneyi tutuyor. Bunun yanı sıra pek çok doku ve organı da tutabiliyor. İnsanlarda dalak dışında tüm organlarda endometriozis bildirilmiştir. Yani beyinden gözyaşı bezine, burun, diyafram, akciğer, karaciğer, kalp, göbek deliği... Her yerde endometriozis bildirilmiştir. Mesela göbek deliğinde yerleşen bir endometriozis sonucunda hasta “Her adetimi gördüğümde benim göbek deliğimden kan geliyor” diye geliyor. Endometriozis burunda ise “Her adetimi gördüğümde burnumdan kan geliyor” diye geliyor. Değişik değişik prezentasyonları olan bir hastalık.

Bu hastalıkta da birçok hastalıkta olduğu gibi genlerin etkisi var. Peki başka neler endometriozise neden olur?

Tek bir gen üzerinden geçişli bir hastalık değil çoklu genetik yatkınlık üzerinden endometriozis oluşuyor. Pek çok gendeki küçük değişiklikler sonucunda endometriozis hastalığına bir meyil oluşuyor. Sonrasında bazı çevresel faktörler bu hastalığın ortaya çıkışını kolaylaştırıyor. Çok erken adet görülmesi, adetlerden geç kesilmek, ağrılı adet olmak, adet kanamasının aşırı miktarda olmas, bir takım kanın dışarı akmasını engelleyecek genital sistemdeki doğumsal anormallikler... Bütün bunlar endometriozis olasılığını artıran faktörler.

Bazı fiziksel özelliklere sahip kadınlarda endometriozis görülme olasılığı biraz daha fazla... Bu fiziksel özellikler neler ve neden böyle?

Tam olarak nedeni belli değil. Örneğin endometriozis, yeşil ve mavi gözlülerde, kahverengi gözlülere göre daha fazla görülüyor. Uzun boylu, ince olan ve çekiciliği daha fazla olan kadınlarda bu hastalık daha fazla görülüyor. Bununla ilgili yapılmış dergilerde çıkmış çeşitli bilimsel araştırmalar var.

Herhangi fiziksel semptom vermeden de kişi endometriozis olabiliyor. Böyle durumlarda ne yapılmalı?

Bu en sık karşımıza asemptomatik yani hiç şikayet vermeyen yumurtalık kisti ile geliyor. Normal bir kontrole geliniyor ve kist görünüyor. Bu da endometriozise bağlı bir kist ve bu kiste halk arasında çikolata kisti deniyor. Böyle kadınlarda eğer hiçbir şikayet yok ise sadece endometriozisin ilerlemesini engellemek amacıyla doğum kontrol hapı tarzı bir ilaç verip takip etmek büyük olasılıkla yeterli olacaktır. Hemen bir cerrahi müdahaleye hemen gerek görmüyoruz. “Ne zaman cerrahi müdahaleye gerek görüyorsunuz?” derseniz... Semptomu varsa, şikayet veriyorsa, bir şekilde biz bu kistin iyi huylu-kötü huylu olduğu ayrımını tam olarak yapamıyorsak o zaman biz cerrahi müdahaleye gerek görüyoruz.

Dalak hariç bütün organlarımızda görülebiliyor dediniz... Tanısı oldukça zor konulan bir hastalık... Hekime ve hastaya düşen görevler nelerdir?

Kuzey Amerika'da yapılan bir çalışmadan örnek vermek isterim. Amerika Birleşik Devletleri'nde endometriozis tanısı alana kadar kadınların şikayetlerinin başlamasından itibaren geçen süre ortalama 7-8 yıl ve bu kişilerin ortalama göründükleri doktor sayısı 5-6. Yani doğru tanıyı almak için 7-8 yıl bekliyorlar ve bu doğru tanıyı alabilmek için de 5-6 tane doktor görüyorlar. Bu tabii özellikle endometriozis şikayetleriyle toplumda normal olarak kanıksanmış şikayetlerin birbiriyle örtüşmesinden kaynaklanıyor. Yani adet ağrıları endometriozisi olmayan kadında da olabilir, endometriozis kadında da olabilir; ilişki sırasında ağrı hiçbir hastalığı olmayan kadında da olabilir, endometriozis kadında da olabilir. Dolayısıyla bir şikayetle başvuruyorsa kadın, bunu ciddiye almak lazım. “Benim adet ağrılarım dayanılmaz, çok şiddetli beni acile götürüyor. İğne olmadan bu ağrıdan kurtulamıyorum, haplar bir işe yaramıyor” diyen bir kadında “Sen genç kızsın, bu adet ağrıların olur ve bunlar normaldir” demeden önce bir araştırma yapmak lazım. Bu şikayetlerin normal-anormal kişilerde görülmesi nedeniyle tanı genellikle geç konuluyor.

Çok sık görülüyor ve modern kadın hastalığı olarak biliniyor. Bunun nedeni nedir?

Modern kadın hastalığından kasıt şu... Örneğin eğer siz doğum kontrol hapı verip bir kadının adetlerini tamamen kesecek olursanız endometriozis görülme olasılığını azaltırsınız. Arka arkaya çok doğum yapmış kadınlarda çünkü doğum, emzirme, doğum, emzirme, doğum emzirme... Hep arka arkaya geldiği zaman, adet görülmeyen süre de uzun olduğu zaman endometriozis görülme olasılığı da azalıyor. Dolayısıyla adet görme ile doğrudan alakalı bir hastalık. Modern öncesi toplumlarda, binlerce yıl öncesinde kadınlar çok daha fazla doğuruyorlardı, çok daha az adet görüyorlardı dolayısıyla endometriozis de büyük olasılıkla daha az görülüyordu. Şimdi modern toplumun hastalığı diyelim esasında ve burada benimsenmiş olan bir takım yaşam biçimleri de endometriozis riskini artırıyor. Yeme içme alışkanlıklarından tutun da egzersiz, kiloya kadar... Bir sürü faktörler var.

Endometriozis doğurganlığı engeller mi?

Evet, engeller. Bununla ilgili elimizde şöyle veriler var: Kısırlık ve tüp bebek kliniklerine başvuran hastalarda endometriozis görülme olasılığı başvurmayanlara göre çok daha yüksek. Endometriozisi olan kadınlar takip edildiği zaman bunların gebe kalma olasılıkları olmayanlara oranla daha düşük. Yani büyük olasılıkla endometriozis bir kısırlık nedeni ama burada kısırlık derken şöyle bir yanlış algıya düşmemek lazım. Yüzde yüz engeller diye bir şey yok. Endometriozis, kadınlarda gebe kalma şansını azaltır, tamamen yok etmez. Ne zaman yok eder? Tüpler tamamen tıkalıysa yok edecektir ama hastalık tamamen yok etmese bile bu şansı azaltacaktır.

Tekrarlanabilen bir hastalık ve tedavisi olmayan bir hastalık. Hasta nasıl hayat boyu endometriozis ile yaşamayı öğrenebilir?

En önemli nokta şu: Hastalık yoktur hasta vardır. Bu cümle tıpta bütün hastalıklar için söylenmektedir. Her hasta bir şablona oturmaz. Bu endometriozis için diğer hastalıklara göre çok daha doğru bir söylem. Yani her endometriozis hastası mutlaka bireyselleştirelerek yaklaşılmalı, değerlendirilmeli ve tedavi edilmeli. “Bir endometriozis hastasını bu şekilde tedavi edersem ötekini de bu şekilde tedavi edebilirim” diye bir şey yok. Kadının şikayetinin, çocuk isteğinin, cerrahi müdahalesinin, komşu organ tutulumunun olup olmaması, tüplerinin tıkalı olup olmaması, yumurtalık rezervinin durumu, yaşam kalitesinde oluşan değişiklikler, cinsel fonksiyonlarının bozulup bozulmaması... Bütün bunları üst üste koyup değerlendireceksiniz ve o kadın için en az zarar veren, en çok fayda getiren tedaviyi seçeceksiniz.

Röportaj: Dilay Argün