Temel inançlarımız, kendimiz, başkaları ve dünya hakkında uzun vadeli, derinlemesine kökleşmiş kanaatlerimizdir; temel değerlerimiz ise hayata anlam katmak ve neyin değerli olduğunu belirlemek için kullandığımız ölçütlerdir. Bu ikisi arasındaki farkı anlamak önemlidir.

Örneğin bir temel inanç, 'İnsanlar özünde iyidir' ya da 'Dünya tehlikeli ve adaletsiz bir yerdir' olabilir. Temel inançlar, ölümden sonra hayata inanıp inanmadığımız veya doğduğumuz koşulların tesadüf mü olduğuna dair düşüncelerimiz gibi büyük resmi şekillendirir. Bu inançlar gerçekliği kavrayışımız için o kadar önemlidir ki, beynimiz bu inançlara yönelik tehditlere fiziksel saldırıya uğruyormuşuz gibi tepki vermeye programlanmıştır.

Öte yandan temel bir değer, dürüstlük veya başarı gibi yönlendirici bir kavramdır. Bunlar, ilişkilerimizin, işimizin ve günlük kararlarımızın kim olduğumuzla ve nasıl yaşamak istediğimizle uyumlu olup olmadığını anlamamızı sağlar. Temel değerler, sınırlarımızı tanımlamamıza, bizim için gerçekten önemli olanı önceliklendirmemize yardımcı olur ve karar verme sürecimizin pusulası gibidir. Değerler bir ömür boyunca genel olarak tutarlı kalsa da, gerçek benliğimiz geliştikçe daha spesifik hâle gelebilir.

Başka bir deyişle: Temel inanç dünyayı gördüğümüz mercekse, değerlerimiz de gördüklerimizin yolunda gidip gitmediğini belirleme biçimimizdir.

Değerleri yorumlamak

Kendinize sadece beş tane özdeğer seçmeniz gerekse, bunlar ne olurdu? Kulağa basit geliyor, değil mi? Ama pratikte, ortak değerlerin uygulanması oldukça karmaşık hâle gelebilir.

Örneğin; dürüstlük, çoğu kişinin özü itibariyle iyi olarak öğrenerek büyüdüğü bir değerdir. Ancak nezaket de çoğumuzun öncelik vermeyi öğrendiği bir başka değerdir. İşte beyaz yalan burada devreye girer. Birinin duygularını korumak adına yalan söylemenin inceliklerini meraklı bir çocuğa açıklamaya çalışan herkes bunun ne kadar baş döndürücü olabileceğini bilir. Pek çok çocuk öfkelenir, kafası karışır ve inançlar ile davranışların uyuşmadığı o ilk bilişsel uyumsuzluk deneyimlerinin kökenine inmeye çalışarak sorular yağdırır.

Peki neden bazen dürüstlük yerine nezaketi seçmek 'doğru' olur ve ne zaman hangisinin seçileceğini nasıl biliriz? Bunu açıklamak her zaman kolay değildir, çünkü değerler daha kişisel, koşula bağlı ve uyarlanabilir şeylerdir. Bazı yetişkinler birinin duygularını korumanın her zaman daha önemli olduğunu düşünebilir; bazıları ise zor gerçekleri söylemenin aslında bir tür saygı, yani en büyük nezaket olduğunu savunabilir.

Bu da özdeğerlerinizi belirlemekte zorlanma ihtimalinizin bir parçasıdır. Mesela, bolluk gibi bir kavramın hem anında yüzeysel (zenginlik biriktirme, lüks, israf) hem de derin anlamlı (şükür zihniyeti, herkes için yeterli olması, iyimserlik) görünebilecek kadar geniş olmasına bazı insanları rahatsız edebilir.

Üstüne bir de 'görünürlük' meselesi geliyor: Cömertlik, sabır, sebat gibi bazı değerleri seçmek ahlaki iyiliğin işareti gibi algılanabilirken; rekabet, uyum yeteneği, çeşitlilik gibi diğerlerini seçmek aynı etkiyi yaratmayabilir.

Hizmeti temel değer olarak gören biri, kendini feda etmekten, başkalarına verebilmek için bütçesini kısmaktan haz duyabilir. Aynı değere sahip bir başkası ise hizmeti, çocuklarla gönüllülük yapmak ya da köpekleri geçici olarak sahiplenmek gibi sevdiği yollarla uygulayabilir. Birinin şefkat anlayışı, başkalarını yalnız hissettirmemek için kendi benzer deneyimlerini paylaşmak olabilir; bir başkası ise bunun odağı kendine çekmekten korkup, bunun yerine soru sorarak ve dinleyerek başkalarına alan açmayı seçebilir.

Bu yorum farklılıkları, ne kadar küçük olursa olsun, son seçtiğin kelimeler üzerinde büyük bir etkiye sahip olabilir. Peki hangi tanımın veya yorumun 'doğru' olduğunu nasıl bileceğim? diye soruyorsanız: “Bunu ancak kendiniz için belirleyebilirsiniz,”. “Bu sizin hayatınız hakkında nasıl hissettiğinizle ilgili. Önemli olan tek şey, tanımının net olması ve bu tanımı davranışlarınıza uyguluyor olmanız.” Amacınız, bilişsel uyum deneyimlemek; yani düşündükleriniz ve inandıklarınız ile sözleriniz ve davranışlarınzın hizalanması.

Kendiniz olun; olmanız gerektiğini düşündüğünüz kişi değil

Peki temel değerlerinizi seçerken kavramların kendilerine değer biçerek, süreci sabote etmeden nasıl ilerleyebilirsiniz? Hilesi şu: Kendinize acımasızca dürüst olmalısınız.

Gerçekte umursamadığınız idealleri temel değerler olarak seçmenizin kimseye faydası yoktur. Hatta bu sadece bilişsel uyumsuzluğa ve hayatınızda sürekli bir şeylerin yerinden kaymış olduğu hissine yol açar. Bu nedenle şuradan başlayın: Zamanınızı nasıl harcadığınızı inceleyin. Değerlerinizin övüldüğü veya tehdit edildiği farklı senaryolarda nasıl tepki verdiğinizi analiz edin.

Eğer değer sadakatse, kendinize sorun: En son ne zaman sadakatinizi göstermen gerekti? Bu nasıl hissettirdi? Hayatınızdaki insanlardan sadakatlerini göstermelerini talep ettiğiniz oldu mu? Kitap ya da dizi karakterleri ilişkilerine veya mensup oldukları kurumlara sadakatsizlik ettiğinde bu sizi rahatsız ediyor mu? Davranışlarınıza gerçekten bakın ve her senaryoda ne yaptığınızı, sadece ne hissettiğinizi değil, adlandırın.

Eylemleriniz neye inandığınızı söylüyor?

Bir terapistle veya güvendiğiniz biriyle konuşmak, gerçek alışkanlıklarınızı aydınlatabilecek farklı perspektifleri ortaya çıkarır ve engelleyici önyargılarınızı görmenize yardımcı olur. Karmaşık duygularınızı irdelediğiniz bir günlük tutmak da kendi eğilimlerinizi daha net görmenizi sağlar.

Niyet belirlemenizi isteyen her türlü pratik (yoga gibi) ya da bir metne kavramsal bir mercek uygulayan aktiviteler (tarot gibi) veya soyut kavramların günlük hayata nasıl uygulanacağını düşündüren kutsal metin uygulamaları, bu süreçte daha güvenle ilerlemenize yardımcı olabilir.

Hatta arkadaşlarla yapılan, tartışmalı bir reality show’un derinlemesine analiz edildiği canlı sohbetler bile değerlerinizi netleştirebilir; büyük, küçük tüm o dramatik ihanetleri konuşurken farkında olmadan değerlerinizi ortaya koyduğunuza şaşırırsınız. Amaç, sizin için gerçekten önemli olanı belirlemek, böylece değerlerinizle uyum içinde yaşamanın getirdiği huzur ve tatmini deneyimlemektir.

Referanslar: Stephanie Fallon. “What Are Core Values And How Do You Find Yours?“. Şuradan alındı: https://www.thegoodtrade.com/features/what-are-core-values/.