Birkaç yıl önce Frances E. Jensen’ın 16 yaşındaki oğlu bir arabayı hurdaya çıkarmış. Bundan bir süre önce diğer oğlu, bir arkadaşının evinden saçlarını simsiyah boyamış olarak dönmüş. Pensilvanya Üniversitesi’nde nörolog olarak çalışan Jensen, ergen yaştaki çocuklarının tutarsız davranışlarını giderek daha zorlayıcı bulmaya başlayınca ergen düşünme süreçlerini incelemeye karar vermiş ve araştırmasını Ergen Beyni (Türkçe baskısı mevcut) adlı kitabında toplamış. Jensen’ın bulgularına göre ergen psikolojisi ve ebeveynlik hakkında çok fazla eser yazılmış olmasına karşın bunların hiçbiri, büyümenin o eşsiz ve -ve korkutucu- yıllarına neden olan nöronları ve serebral (beyinle ilgili) bağlantıları açıklamıyormuş. Ergen beyni, ancak kısa zaman önce ciddi araştırmaların konusu oldu, bu da bu konuda ne kadar az bildiğimizi gösteriyor.

Peki bir ergenin beyninde olanları bilmek onlarla yaşamayı kolaylaştırıyor mu? Jensen, araştırmasının, oğullarına karşı daha sabırlı olmasını sağladığını söylüyor ve “Ergenlerden, gerekenden biraz daha fazlasını bekliyoruz, beyinlerinin nerede olduğunu göz önünde bulundurmamız gerekir” diye ekliyor.

Aşağıda ergenlikteki çocuklar hakkında Jensen'e yönetilen bazı soruları ve yanıtlarını bulabilirsiniz.

***

Banyoda bırakılan giysiler, kaybedilen eşyalar, yatağın altında kokan tabaklar… Ergen çocuğum neden derli toplu olmaya aldırmıyor?

Toplu olmak, gelişmiş bir algısal kontrolü gerektirir ve ergen beynindeki bağlantılar, planlamalarının pek iyi olmamasına neden olur. Beynindeki bölümler, birbirleriyle sinapslar aracılığıyla bağlıdır. Bunlar, elektrik kabloları gibi izolasyonludur. Bu izolasyon, miyelin adı verilen yağlı bir maddedir ve zamanla oluşur. Bu süreç yıllar alır ve beynin arka tarafından başlayarak yavaşça öne doğru ilerler. Bağlanan son bölümler, empati ve risk almanın kontrol edildiği frontal ve prefrontal kortekslerdir. Bunun anlamı, çok akıllı gençlerin çok dürtüsel olarak çok aptalca şeyler yapacaklarıdır. Çoğu ergen için, organize olmanın bir öncelik olduğunu zannetmiyorum. Dert edindikleri başka şeyler var. Dağınıklar çünkü başka bir şey yapmaya koşturmadan önce kendilerine toparlanmak için yeterince zaman vermiyorlar.

Kızım neden sürekli kızgın?

Ergenler, durumlara ve kendilerine yönelik yılgın olabilirler çünkü bir sürü şey beyinlerinde hala birbirine uyuşmamakta. Sergiledikleri risk alma davranışı ve dürtüselliğin nedeni, frontal loblarına tam erişimlerinin bulunmaması ve bunun, ruh hallerinde değişimlere, çatışmalara ve kızgınlığa neden olması. Yetişkinlerin kendileri de bu davranışlara karşı kızgın tepki verebiliyorlar. Ergenlerin tutarsız davranışlarını onaylamıyorum ama umduğum, çocuklarının kafalarında ne olduğunu anlayarak ebeveynlerin biraz daha sabırlı olabilecekleri, tepki göstermemeleri ve çocuklarını yabancılaştırarak bir kısır döngüye girmeyecekleri. Sizi uzaklaştırıyor gibi görünseler bile ergenlikteki çocuklarınıza yakın olmaya çalışın. Her zaman 10’a kadar sayın ve iki kere düşünün. Bu, zihinsel hastalıkların ortaya çıkabileceği bir dönem ve öfke, depresyon veya diğer anksiyete bozukluklarının ön yüzü olabilir. Huysuzluk mu ediyorlar, yoksa başka bir açıklaması var mı?

Ergen çocuğumun hayatından giderek daha fazla uzaklaşıyorum. Neden benimle düzgün konuşmuyor?

Ergenlik, kendini keşif ve orijinallik arama davranışı dönemidir, bağları kesmeye başlamaları doğaldır. Ergenler bağımsız olmaya ihtiyaç duyarlar ancak çok karmaşık bir dünyada yaşıyoruz ve tarihteki başka hiçbir ergen jenerasyon, online olmaktan kaynaklanan bu kadar potansiyel strese ve uyarana maruz kalmadı. Bu nedenle, ebeveynlerin gözü açık ve çocuklarla bağlantı içinde olmaları gerekiyor. Ben çocuklarımla araba sürmeyi seviyordum çünkü sadece karşıya bakıyorduk ve göz temasında bulunmamak, hassas konularda konuşmaya başlamamıza yardımcı oldu.

Ergen çocuğum neden yatmıyor ve sabah onları neden kaldıramıyorum?

Bunun tamamen biyolojik bir temeli var. Bebek kemirgenler gibi diğer birçok memelide, uyku düzeni ergenlik döneminde değişir. Sirkadiyen saat, ergenlikten 10’lu yaşlarına sonuna doğru onları uyumaya ve yetişkinlerden üç-dört saat daha geç kalkmaya programlıyor. Sabah saat 8’de kaldırdığınız zaman nispeten uyku yoksunu oldukları için bu bir sorun haline geliyor. Kronik uyku yoksunluğu, ergenlerin en önemli işi olan okula gitmeyi zorlaştırdığı için bu, toplum olarak ve eğitim sistemleri konusunda düşünmemiz gereken bir konu olabilir. Uykunun, hafıza ve öğrenmeyi bütünleştirmede ne kadar önemli olduğunu biliyoruz. Bu tamamen sinapsları güçlendirmekle ilgili ve uykusuz bir beyinde bu süreç, kimyasal olarak bozuluyor. Ayrıca bu, kavgaların nedeni de olabilir çünkü bildiğimiz üzere uykusuzluk, insanı duygusal olarak daha tepkisel hale getirir.

Ergen çocuğum okula hiç aldırmıyor. Neden ödev yapmaya bu kadar isteksizler ve onları çalışmaya nasıl motive edebilirim?

Başka kaç tane birbiriyle yarışan ilgi alanları var? Birçok ergen için oyun oynamak veya Facebook’a girmek ödev yapmaktan daha eğlencelidir. Bu, çağdaş dünyada hepimizin karşılaştığı bir durum ancak ciddi motivasyonsuzluk, bir öğrenme veya bilgiyi işleme problemi sendromu olabilir. Bu durumda ergenlik yılları, her tür problemi tanılamak ve güçlü olduğu kadar zayıf yönler üzerinde de çalışmak için ideal bir zaman. Herkesin farklı bir öğrenme tarzı bulunur ve beyniniz tamamen olgunlaşmadan önce esneklik için çok fazla olanak vardır. Ergen beyinlerinde, yetişkinlerdekine kıyasla daha fazla sinaptik bağlantı bulunur. Öğrendikçe sinapslar oluşturup modifiye ettikleri için bu onları oldukça etkilenebilir kılar. Çabuk öğrenmeye hazırdırlar ve daha hızlı ezberlerler. Akademik başarı kapasitelerinin çok genç yaşta belirlendiği söylense de ergenlik boyunca büyük değişiklikler olabilir. Bu büyük bir fırsat dönemidir ve bu dönemde okulda biraz dikkat gösterirseniz, nasıl bir öğrenci olduğunuza göre, kaderinizi gerçekten değiştirebilirsiniz.

Ergen çocuğumun zararlı maddelere olan ilgisine karşı nasıl yaklaşmalıyım?

Ergenlerin kullandığı aynı orandaki zararlı maddeler yetişkinlerdekine kıyasla çok daha güçlü bir etki gösterir. Aşırı alkol tüketimi, yetişkinlerde sadece sarhoşluğa neden olurken ergenlerde beyinde hasara neden olabilir. Ergenler çabuk öğrenmeye hazırdır ancak bağımlılık aslında bir öğrenme türüdür ve aynı maddelere ileride maruz kalmaları durumuna kıyasla daha hızlı bağımlı olurlar.

Neden ergen çocuklarım cep telefonlarını yemek masasında bile bırakamıyor?

Ergen beyni, uyarana açtır ancak günümüz dünyasında görülmemiş miktarda uyaran var, belki de her zamankinden çok. Ergenler frontal loblarına erişim sağlayamadıkları için kararlı davranıp “Bu kadarı yeterli” veya “Artık durup başka bir şey yapayım” demek onlar için hala bir zayıflıktır. Araştırmaların ergenlerin multitask (çok görevlilik) öğrenmede yetişkinlerden daha iyi olduğunu göstermesine karşın cep telefonları ve diğer cihazlar dikkati dağıtıp hala öğrenmeyi engelleyebilir. Bu yüzden çalışırken bu cihazları tamamen kapatmalılar.

Ergenler neden çok soğukta veya yağışlı havada bile mont giymiyor?

Bunun biyolojik bir nedeni olduğunu sanmıyorum. Bu, idare etme işlevlerindeki eksikliğin yanı sıra riskli, dürtüsel davranışlarının bir örneği olabilir. Planlı davranmıyorlar. Öncelikleri, zamanla sağduyulu olacak ama henüz değil. Ayrıca ergenler arkadaşlarını memnun etmek için saçma şeyler yapacaklardır, bu ıslanmak bile olsa.

Çocuğum bilgisayar oyunu oynamayı seviyor. Bunların ergen beynine nasıl bir etkisi var?

Bilgisayar oyunları, ergen beyinlerinin coşkuyla karşılık verdiği uyaran kaynaklarından biridir. Ancak beyinleri, strese yetişkin beyinlerinden daha güçlü tepki verdiği için oyunlarda görüp yaptıkları şeylere belli bir perspektiften bakmalılar. Yetişkinler, frontal loblarımız bağlantılı hale geldikçe daha ılımlı davrandığımızı ve olayları da bu şekilde yansıttığımızı hatırlamalılar. Eğer ergenler gerçek insanlarla etkileşime girmeyecek kadar bilgisayar oyunlarına aşırı odaklanıyorlarsa bu bir problemdir. Bilgisayar oyunları ve kumar, madde bağımlılığıyla aynı ödül devresini kullanır.

Ergen çocuğumun zihinsel sağlığıyla nasıl ilgilenebilirim?

Ergen çocuğunuzla bağlantıda kalmanız gerekiyor. Süreğen sosyal problemler, ortaya çıkmaya başlamış anksiyete bozukluğu veya depresyon gibi başka bir psikiyatrik problem anlamına gelebilir. Bipolar bozukluk ve şizofreni sıkça ergenliğin sonunda ve 20’li yaşların başlarında ortaya çıkar çünkü bu bozuklukların kendini göstermesi için beyninizin frontal loblarına ihtiyacınız bulunur. Bu nedenle, çocuklar sosyal olarak izole görünüyorsa veya çok kilo alır ya da verirlerse ebeveynler bunun farkında olmalıdır. Bu, daha derin bir problemin ilk göstergesi olabilir. İroniktir ki, bu yaşlarda ortaya çıkan zihinsel bir hastalıkları varsa arkadaşları, yetişkinler kadar anlayış göstermeye donanımlı değildir, ne de olsa empati yetileri bulunmaz.