Ölüm kavramı çocuklara nasıl anlatılır?

“Ölmek ve ölüm” kavramlarıyla ilgili konuşmak her zaman zordur. Ancak konu, ölümü bir çocukla konuşmaya geldiğinde işler daha da zorlaşır. Kaçamak cevaplar vermeye çalışırsınız, cevaplamakta zorlandığınızda “Nereden çıktı şimdi bu soru?” diye düşünürsünüz ya da çocuğunuz ölüm temalı oyunlar oynuyorsa endişelenirsiniz. Ancak çocuklarınızı ölüm kavramından uzak tutamazsınız. O, hayatın bir parçasıdır. Bu konuda çocuklarımız için yapabileceğimiz en iyi şey, anlayabilecekleri bir dil ile ölüm kavramını onlara açıklamaktır.

Ölümle ilgili korkular ve yanlış çıkarımlar, siz uygun bir açıklama yapmadığınızda giderek büyüyecektir. Onlara ölümle ilgili, yaşlarına uygun ve gerçekleri yansıtan bir çerçeve çizmek, bir yakınlarını kaybetmeden önce ölüm, cenaze, defin, gömülmek kavramlarını anlamalarını sağlamak en sağlıklısıdır. Çocuklar meraklıdırlar ve önünde sonunda bu konuyu size soracaklar. Onların ihtiyacı olan gerçek bilgilerdir. Onlara zarar veren şey ise yanlış ya da eksik bilgilerdir. Verdiğiniz bilgilerde kalan boşlukları kendileri doldurmaya kalkarlarsa, biliyorsunuz ki müthiş bir hayal güçleri var. Çocuklar gerçeklerle baş edebilirler ancak hayal dünyalarında yarattıkları bir ölüm kavramıyla baş edemeyebilirler.

2 yaştan 5 yaşa kadar olan dönemde çocuklar ölümün geri dönüşü olmayan bir durum olduğunun farkında değildirler. Ölümün rahatsız edici bir durum olduğunu anlayabilirler ancak kalıcılığı ile ilgili bir bilinç henüz yoktur. “Şimdi nerede? Ne zaman geri dönecek?” sorularına rastlayabiliriz. Bu yaş dönemindeki çocuklara, “Onu kaybettik”, “O uzaklara gitti”, “Uzun bir yolculuğa çıktı”, “Derin bir uykuya daldı” gibi üstü örtük açıklamalar yapmaktan uzak durmak gerekmektedir çünkü bu yaştaki çocuklar, söylenenleri, duydukları haliyle anlarlar. Mecazi anlamları algılayabilecek bilişsel kapasiteleri henüz gelişmemiştir. Bu yüzden çocuklarla konuşurken “ölüm” ve “öldü” kelimelerini kullanarak, kafalarının karışmaması için onlara somut açıklamalar yapmak gerekmektedir.

5 - 9 yaş arasındaki çocuklar, ölümün kalıcılığıyla ilgili gittikçe artan bir farkındalık kazanmaya başlarlar. İlk başlarda, “sadece yaşlılar ölür” düşüncesi hakimdir. Yaş ilerledikçe, ölümün herkesin başına gelebilecek bir durum olduğunu anlarlar. Bunun sonucunda da kendi ölümleri ve sevdiklerinin ölümleriyle ilgili kaygı duymaya başlarlar. “Annem babam ölürse ben n’aparım?” düşüncesi sık rastlanan bir durumdur.

Çocuklar ölümle ilgili bir soru sorduklarında, sadece sorduğu soruya cevap vermek gerekir. Gereksiz detaylandırmaya girmek, ihtiyacından fazla bilgi vermek, onu o an kaldıramayacağı, bilişsel anlamda hazmedemeyeceği bir yük altına sokabilir. Çocuklar öğrenmeye hazır olduklarında soru sorarlar. Bu yüzden sadece o anki soruya odaklanmanız yeterlidir. Zamanı geldiğinde, kendisi hazır olduğunda yeni sorularla size gelecektir.

Çocukların ölümle ilgili sorabileceği sorular

1. Ölmenin ne demek olduğunu, ölünce ne olduğunu soran çocuklara, şu şekilde cevap verebilirsiniz:

“Bütün canlılar bir gün ölür. Tıpkı çiçeklerin, ağaçların ve hayvanların öldüğü gibi insanlar da ölür. Bir karınca öldüğünde yürüyemez, yemek yiyemez, bir sinek öldüğünde uçamaz, hareket edemez, bir çiçek öldüğünde artık çiçek açamaz, solar... Bir insan öldüğünde de bedeni artık çalışmayı durdurur, nefes almaz, yemek yemez, susamaz, konuşmaz, düşünmez, hiçbir şey hissetmez. Ama bu uyumaktan çok farklıdır, bedenimizin ihtiyacı olduğu için, dinlenmek için uyuruz ve sonra uyanırız. Ama ölen kişi tekrar yaşama dönmez.”

2. “Sen ne zaman öleceksin?”

Bu tarz bir açıklamanın ardından sizin ne zaman öleceğinizi sorabilir. Bu konuda kendisini güvende hissettirecek bir cevaba ihtiyacı vardır.

“Her canlı ölür, insanlar da. Ama çoğu insan uzun bir hayat yaşar. Ben uzun bir süre yaşayacağımı ve senin yanında, seninle birlikte olacağımı düşünüyorum.”

3. “Cenaze töreni nedir?”

“Cenaze töreni, ölen kişiye özel olarak yapılan bir vedadır. Ölen kişinin sevdikleri bir araya gelir, üzüntülerini paylaşarak birbirlerine destek olurlar. Ölen kişiye dua edebilirler. Onunla yaşadıkları güzel anılarını anlatabilirler.”

4. “Ölen kişi nereye gider?”

Öldüğümüzde bedenimiz artık yaşamaz, canlı değildir. Ancak bizim bedenimiz dışında sahip olduğumuz bir parçamız var. Bizi özel yapan, bizim sevmemizi ve sevilmemizi sağlayan bir parçadır bu ve biz buna ‘ruh’ diyoruz. Biz öldükten sonra bu parçamız, sevdiğimiz insanların anılarında yaşamaya devam eder.

Burada kişiler kendi inançlarına göre ekleme yapabilirler. Mesela “cennete gider” gibi bir açıklama. Ancak çocuğa ölmeyi özendirecek abartılı tasvirlerden kaçınmak önemlidir.

5. “Nasıl ölünür? Neden ölünür?”

Çok büyük hastalıklar, kazalar ya da çok yaşlanmak ölüme neden olabilir. Ama birinin öldüğünü düşünmek ya da ölmesini istemek, hiçbir zaman o kişinin ölmesine neden olmaz.

2 - 5 yaş arasının tipik özelliği olan “ben merkezcilik” ve onun bir yansıması olan “sihirli düşünce” kavramı nedeniyle, kendisinin bir davranışı ya da düşüncesi yüzünden bir kişinin ölebileceğini düşünebilir. Bu durum açıklığa kavuşturulması gerekir.

6. “Neden gömülür? Mezar ne işe yarar?”

Bir insan öldüğünde artık bedenine ihtiyaç duymaz ve bu yüzden onları gömeriz. Bedeni bundan rahatsızlık duymaz. Ölen kişinin sevdikleri, ölen kişiyi anmak, hatırlamak, ona dua etmek için mezarını ziyaret ederler.

Eğer bunların dışında bir soru sorarsa ve siz nasıl cevap vereceğinizi bilemezsiniz, ona bu konuyla ilgili ne düşündüğünü sormak, çocuğunuzun bu konuda ne bildiği ile ilgili bir çıkarımda bulunmanıza yardımcı olur. Eğer çocuğunuzun cevabında düzeltilmesi gerektiğini düşündüğünüz şeyler varsa, yine anlayabileceği bir şekilde uygun açıklamalar yapmak doğru olacaktır. Konuyu kapatmaya çalışmak ya da geçiştirmek, ölümün konuşulmaması gereken bir konu, bir tabu olduğu izlenimini yaratır. Cevap verme konusunda kendinizi yetersiz gördüğünüz durumlarda “Ben de bilmiyorum” demeniz hiçbir sıkıntı yaratmaz, geçiştirmenizden her zaman daha iyidir. Konuyla ilgili gerekli yardımı alıp daha sonra çocuğunuza sorduğu sorunun cevabını verebilirsiniz.