Falın doğru çıkması: Barnum etkisi

“Birinden hoşlanıyorum, acaba benimle ilgili düşünceleri neler?” “Üniversiteyi hangi şehirde okuyacağım?” “Ne zaman iş bulacağım?” “Başladığım işte beni neler bekliyor?” “Ne zaman evleneceğim?” Ters çevrilmiş fincanın başında, kart destelerinin karşısında cevap beklenen sorular bunlar.

Cevap veren, önce soranın karakterini tarif eden sözler sıralar. “Beni ne kadar iyi tanımladı” diyen kişi, hakkında hiçbir şey bilmeyen birinin, onu nasıl bu kadar iyi anlatabildiğine inanamaz. Sonraki söyleyeceklerine dikkat kesilir. Hakkında çok doğru tespitlerde bulunanın, yakında yaşayacaklarını bileceğine de inanmaktan kendini alamaz. Kontrol edemediği olaylar, kişiler ve gelecek hakkında “doğru bir şeyler duymak üzere” sormaya devam eder.

Halk arasında “falın çıkması” olarak bilinen hadisenin bilimsel ismi Barnum etkisi. Kişinin, aslında herkesin kendine uyduğunu düşüneceği genel karakter analizinin şahsına özel olduğuna inanması ve duyduklarına itibar etmesi.

Konuyu bilimsel açıdan ele alan, psikolog Bertram R. Forer. Psikolog, 1948’de öğrencilerine bir kişilik testi yaptı. Sıraladığı cümlelerin onlara ne kadar uyduğunu puanlamaların istedi:

Başkalarının sizi sevmesini ve size hayranlık duymasını istiyorsunuz. Bununla birlikte kendinizi eleştirme eğilimindesiniz.

Kendiniz için kullanmadığınız bir kapasiteye sahipsiniz.

Zayıf yanlarınız var, ancak bunların üstesinden gelebiliyorsunuz.

Disiplinli ve kontrollü görünüyorsunuz, ancak kendi içinizde endişeli ve güvensizsiniz.

Bazen doğru karar aldığınıza, doğru seçim yaptığınıza bir türlü emin olamıyorsunuz.

Cinsel beklentileriniz bazen sizin için problem teşkil edebiliyor.

Zaman zaman ufak tefek değişime ihtiyaç duyuyorsunuz. Kısıtlanırsanız rahatsız oluyorsunuz.

Bağımsız bir düşünür olmakla gurur duyuyorsunuz, ancak başkalarının açıklamalarını kanıt olmadan kabul etmiyorsunuz.

Kendinizi, iç dünyanızı başkalarına fazla açmayı doğru bulmuyorsunuz.

Bazen dışa dönük, sempatik ve sosyalsiniz, kimi zaman ise içe dönük, ilgisiz, sessiz.

Bazı gerçekdışı tutkulara sahipsiniz.

Güvenliğiniz hayatınızın temel amaçlarından biri.

Öğrenciler, her tanıma 0-5 arası puan verdiler. Teste katılanların ortalama puanı, ifadelerin katılımcıların geneli için 4.26 oranında doğru olduğunu ortaya koydu. Forer’in bu testle anlattığı şuydu: İnsanlar çok genel, hemen herkes için uygun olan ifadeleri, pozitif anlam yüklenerek söylendiklerinde kendilerine özel algılama eğilimi gösteriyorlar.

İnsana dair bu tespit, kendini başka bir eşi daha yokmuş gibi hissettiren ifadelere, duymak istediği olumlu gelecek öngörüleri de eklenince, insanın fala duyduğu ilgiyi anlatmakla kalmıyor; “falların nasıl doğru çıktığını” da açıklıyor.