Ftalat (ya da fitalat), plastik ürünlere esneklik ve yumuşaklık sağlamak için eklenen bir kimyasal madde sınıfı olarak tanımlanıyor. Ftalatlar, günlük hayatta kullanılan birçok ürünün kendisinde veya paketlemesinde yaygın olarak kullanılıyor. Birçok kozmetik üründe, oyuncaklarda, yapıştırıcılarda, deterjan ve sabun gibi temizleyicilerde, ojelerde, oda parfümlerinde, şampuan gibi kişisel bakım ürünlerinde renk ve koku verici olarak ftalatlar bulunuyor. Ortama dağılma potansiyelleri ortamın pH’ına, temas süresine, depolama sıcaklığına, kimyasal yapısına göre değişiyor. Ftalatın zararlarından bahsedildiğinde ise, ortamda bulunan fitalatın çocuklarda astım ve hırıltılı solunum ile ilişkili gösteriliyor. Fitalatın obezite, baş ağrısı, öksürüğe sebep olduğu, üreme fonksiyonlarını bozduğu ve kısırlık sebepleri arasında yer aldığı söyleniyor. Fitalata benzer etkiler gösteren BPA’nın zararları arasında da kemik gelişimine etkilerin yanı sıra meme kanseri gibi hastalıklar sıralanıyor.

Ftalatlardan ve benzeri kimyasallardan tamamen uzak durmak bazen zor görünse de olabildiğince doğal malzemeden yapılmış ürün ve ambalajlara yönelmek ftalatlara daha az maruz kalmanın yollarından biri olarak gösteriliyor. Yeni bir araştırma ise bu bileşiklerin anne karnındaki bebeklere olan etkilerini ortaya koydu. Neyse ki hamilelikte toksinlerden kaçınmak bu yollarla mümkün.

Fitalatlara maruz kalmanın normal hormon işlevine ve gelişimine etki ettikleri biliniyor. Ftalatların zararları arasında üreme sistemine dair bozukluklar, kısırlık, hormonal bozuluklar ve gelişimsel bozukluklar sıralanıyor. Yeni bir araştırmada bilim insanları, hamile kadınların ftalatlara maruz kalmasının bebeklerine olan etkilerini araştırdı. Yapılan deneyler sonucunda, hamileliğinde belli ölçüde fitalata maruz kalan kadınların bebeklerinde bilişsel işlevlerin etkilendiği bulundu.

Neurotoxicology dergisinde bildirilen çalışma, hormon bozucu kimyasalların doğumdan orta çocukluğa kadar çocukların fiziksel ve davranışsal gelişimi üzerindeki etkilerini izledi. Yapılan geniş çaplı araştırma, hem doğum öncesi kimyasallara maruz kalmanın hem de annenin psikososyal stresinin çocukların büyüme ve gelişimleri üzerindeki etkilerine baktı. Araştırma görevlilerinden Shantz, “Ftalatlara doğum öncesi maruz kalma ile bilişsel işlevler konusunda daha önce de araştırmalar yapılmıştı. Ancak bu araştırmaların çoğu, erken ve orta çocukluğa odaklanmış durumda.” dedi. Araştırmaya doğum ağırlığı, gebelik yaşı, bebeğin aldığı dahil birçok değişkenler de dahil edildi. Derinlemesine yapılan deneylerde ise anne karnında maruz kalınan plastiklerin bebek ve küçük çocuklardaki dikkat ve bellek işlevlerine etkileri araştırıldı.

Özellikle erkek bebekler ftalatlardan etkileniyor

Yapılan deneyde, anne karnında ftalatlara fazla maruz kalan bebeklerin yeni bilgileri işleme hızı ve dikkat etme yetenekleri değerlendirildi. Bunun içinse hamile kadınlardan düzenli olarak toplanan fitalat örneklerine bakıldı. Kendini sözlü olarak ifade edemeyecek kadar küçük olan 7,5 aylık bebeklerde bile bilişsel fonksiyonlardaki farklılık incelendi. Sonuçlara göre, hamileliğinde belli ölçüde ftalatlara maruz kalan kadınların bebeklerinin etkilendiği belirlendi. Bilim insanları, özellikle de ısıyla temas eden plastik ürünlerin kullanımları konusunda anne adaylarını bir kere daha uyardı. Araştırmada dikkat çeken bir diğer sonuç, ftalatların etkisini özellikle erkek bebeklerin daha fazla aldığı. Sonuçlara göre, erkeğe ait cinsiyet hormonlara etki ettiği bilinen fitalatlara daha yüksek konsantrasyonlarda maruz kalan erkek bebekler, bilgiyi daha yavaş işleme eğilimi gösterdi.

BPA’lar kız çocuklar üzerinde daha etkili

Fitalatlar kadar tartışma konusu olan bir diğer kimyasal grubu ise BPA’lar. Plastikleri sertleştirmek için yaygın kullanılan bir kimyasal olan Bisfenol A, östrojeni taklit ederek vücudun endokrin sistemine müdahale ediyor ve iç salgı bezlerinin işleyişini bozuyor. Bazı plastik su şişeleri ve metal kutuların astarları gibi çok çeşitli ürünlerde bulunabiliyor. BPA’lara maruz kalmak sinir hücresi işlevleri ve merkezi sinir sistemi gelişimi yönünden hayati önem taşıyan bir geni baskılayabiliyor. BPA’nın ne kadar salındığı üzerinde en fazla etkiye sahip olan şey, içine konan sıvının sıcaklığı. Kullanılan plastiğin türü, içeriği hakkında bilgi veriyor. Plastik ürünlerin altındaki numaralarla ilgili bilgi için bu yazıyı okuyabilirsiniz.

BPA’ların zararları yakın zamanda ortaya çıktıktan sonra birçok firma BPA içermeyen suluk, emzik, biberon, diş kaşıyıcı gibi ürünler lanse etti veya ürünlerinin BPA içermediği yönünde açıklamalar yaptı. Bunların yanı sıra BPA içermeyen buzdolabı poşeti, saklama kabı ve termos gibi mutfak malzemeleri de ön plana çıkmaya başladı. Polikarbon bazlı plastiklerin sağlamlığını arttırmak için kullanılan Bisfenol A’ya benzer şekilde Bisfenol S de BPA’nın farklı bir formu olan BPS de benzer zararları ile anılıyor. Bebeği olan anne ve babalar BPA’nın zararları hakkında fikir sahibi olsa ve bebek ürünlerinde BPA kullanımı 2011 yılından beri yasak olsa da uzmanlar BPA içermeyen ancak BPS içeren ürünler konusunda da uyarıyor. Bebek için alışveriş yaparken alınması gereken ürünler konusunda tavsiyeler için tıklayın!

BPA’ların nörolojik etkileriyle ilgili yapılan bir araştırma, BPA’ya maruz kalmanın cinsiyete göre farklı etkiler gösterip göstermediğini ele aldı. Sonuçlara göre hem erkek hem de dişi nöronlar BPA’dan etkilense de dişi nöronların BPA toksititesine daha duyarlı olduğu netti. Bulgular, yalnızca kız çocuklarda görülen ciddi bir otizm spektrum bozukluğu olan RETT Sendromu gibi nörogelişimsel bozukluklarda BPA’ların pay sahibi olup olmadığını da akla getirdi. Rett sendromu, yalnız kızlarda görülen bir nörolojik bozukluk. Doğumdan sonra ilk beş ay normal gelişimi takiben bebeğin başı büyümesinin giderek durması ve kafa çapının küçülmesi ile belirti gösteriyor. Rett sendromu belirtileri arasında tipik el hareketleri, ayrıca elleri belirli bir amaca yönelik kullanmaktan vazgeçme görülüyor. Bebek birinci yaşına gelmeden önce sosyal iletişimi bozuluyor ve eğer 1 yaşından önce yürümeye başladıysa, yürümesi de bozuluyor. Konuşma gecikmesi veya konuşma gelişmemesi de Rett sendromunda görülen belirtiler arasında.

Derleyen ve çeviren: Senem Tahmaz

Referanslar: University of Illinois at Urbana-Champaign, News Bureau (2021). "Study links prenatal phthalate exposure to altered information processing in infants." Şuradan alındı: www.sciencedaily.com/releases/2021/04/210406131944.htm>.

Duke University Medical Center. "BPA may affect the developing brain by disrupting gene regulation." (2013) Şuradan alındı: www.sciencedaily.com/releases/2013/02/130225153122.htm>.

Erciyes Üniversitesi (2020) “Bisfenoller ve Fitalatların Halk Sağlığı Üzerine Etkileri”. Şuradan Alındı: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/872685