Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) dünya genelinde çocuklarda %5 ila %12, yetişkin bireylerde ise %4,4 oranında görülüyor. Haziran 2021’de yapılan bir araştırmada Türkiye'de görülme oranının %13,8 düzeyinde olduğu belirtilse de, çocuklukta ve yetişkinlikte ne sıklıkta görüldüğü ile ilgili daha fazla veriye ihtiyaç var.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) nedir?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), nörogelişimsel bir bozukluktur. Sinir sisteminde ve beyinde bazı farklılıklarla kendini gösteren DEHB, bu nedenle “nöroçeşitlilik” olarak tanımlanan Otizm Spektrum Bozukluğu, Disleksi, Diskalküli gibi durumlarla da aynı grupta yer alır.

DEHB çocukluk çağında ve yetişkinlikte teşhis edilebilen, kişinin odaklanmasını zorlaştıran ve normalden fazla hareketli (hiperaktif) olmasına yol açan belirtiler başta olmak üzere, çeşitli semptomlar barındıran bir durumdur. Tıp literatüründe bozukluk olarak adlandırıldığı için, bir hastalık olarak da görülebiliyor ve aslında halihazırda dünyada bu duruma neden sadece “dikkat” ve “hiperaktivite” üzerinden yaklaşıldığı da tartışılacak konular arasında yer alıyor.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) tipleri nelerdir?

DEHB her zaman aynı şekilde ortaya çıkmaz. Birçok farklı belirti, kişiden kişiye farklı şekillerde görülebilir ve uzmanlar, buna göre de bir sınıflama yapmışlardır:

Ağırlıklı olarak dikkat bozukluğu: Dikkat dağınıklığıyla ilgili belirtilerin daha yaygın olduğu DEHB tipidir. Hiperaktivite ve dürtüsellik daha seyrek görülürken, dikkat dağınıklığına bağlı unutkanlık, iletişim zorlukları, yönerge takip edememe gibi belirtiler bu tip DEHB’de daha yaygındır.

Ağırlıklı olarak hiperaktivite/dürtüsellik: Dikkat dağınıklığı belirtileri daha seyrekken, bu tip DEHB’de fiziksel hareketlilik, aniden ve sonuçlarını düşünmeden hareket etme, konuşurken söz kesme ve konuşma sırasını bekleyememe, zihinsel hareketlilik gibi belirtiler daha yoğun bir şekilde görülür.

Kombine DEHB: Hem dikkat bozukluğu hem de hiperaktivite bozukluğunun bir arada görüldüğü kompleks DEHB çeşididir.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) belirtileri nelerdir?

DEHB çoğunlukla, isminde de yer alan dikkat sorunları ve hareket bozuklukları ile kendini gösteren bir durum olsa da, aşağıdaki belirtilerle teşhis edilebilir:

Odaklanma, konsantrasyon ve dikkat sorunları
Gün içinde sık sık dalıp gitmek
İletişim kurmakta zorluklar
Normalde fazla hareketlilik
Düşünmeden hareket etme, sonuçları tartamama, dürtüsellik
Zaman algısında farklılıklar, zamanı algılayamama
Sık unutkanlık
Komutları ve yönergeleri takip edememe
Organize olma güçlüğü

Bu belirtilere, özellikle ileri yaşta hala teşhis alınamadıysa ve tedavi/terapi uygulanmıyorsa depresyon, anksiyete, uyku sorunları gibi diğer psikiyatrik rahatsızlıklar da eşlik edebilir.

DEHB teşhisi nasıl konulur?

Yukarıda saydığımız belirtilerin varlığı, her zaman DEHB’nin de varlığı anlamına gelmez. Bir uzman psikiyatrist hekim tarafından yapılacak olan klinik değerlendirme, her zaman doğru teşhis için gereklidir. Klinik değerlendirmeye ek olarak bazı dikkat testleri de kullanılabilir ancak yalnızca bir test ile Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu tanısı koymak da mümkün değildir.

DEHB neden olur?

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu sebepleri, kişiden kişiye farklılık gösterebilir, tıbbi olarak da tek ve kesin bir neden bulunamamıştır. Yapılan araştırmalar, genetik faktörlerin etkili olabileceğini savunurken bazı uzmanlar, erken çocukluk ve ergenlik sürecindeki bazı durumların da DEHB gelişimini etkileyebileceğini açıklıyor.

DEHB’yi kapsamlı bir şekilde ele alan, dünya çapında yazılmış 208 bilimsel makaledeki önemli bilgileri derleyerek hazırlanan bir çalışmada, DEHB’nin nedenleri ile ilgili detaylar da yer alıyor. Araştırmaya göre, DEHB'li çoğu insan için birçok genetik ve çevresel risk faktörü bir araya gelerek bu bozukluğa neden olabilir.

DEHB’ye neden olduğu düşünülen çevresel riskler, etkilerini yaşamın çok erken dönemlerinde, anne karnında veya doğum sonrası erken dönemde gösterir. Ancak araştırma, nadir durumlarda DEHB benzeri semptomların fiziksel nedenlerden (yaşamın erken dönemlerindeki aşırı yoksunluk, tek bir genetik anormallik veya yaşamın erken dönemlerindeki travmatik beyin hasarından) kaynaklandığını belirtmiş. Bu bulgular DEHB'nin nedenlerini anlamada yalnızca yardımcı bulgular olarak değerlendiriliyor.

DEHB’ye neden olabilen faktörler şöyle özetlenebilir:

1. Genetik faktörler

Uluslararası yapılan birçok bilimsel çalışma, genlerin ve çevreyle olan etkileşimlerin DEHB'nin ortaya çıkmasında belirleyici bir rolü olduğunu gösteriyor (Faraone ve Larsson, 2018).

55.000'den fazla kişiden alınan DNA analizleri, DEHB ile ilişkilendirilen birçok genetik risk varyantını tanımladı. Bu sonuç, DEHB'nin genellikle birçok genin etkileşimi sonucu ortaya çıktığı anlamına geliyor. (Demontis ve diğerleri, 2019)

Nadir gen mutasyonları veya kromozomal anormallikler de DEHB'ye neden olabilir. Özellikle, otizm ve DEHB belirtileri gösteren çocuklarda bu tür nadir mutasyonlara sıkça rastlanmaktadır. (Satterstrom ve ark., 2019)

2. Çevresel Faktörler

Bahsettiğimiz araştırma derlemesinde,

Kandaki yüksek kurşun seviyelerinin DEHB olasılığını 4 kat artırdığı (Braun ve ark., 2006),

Annenin hamilelik sırasında sigara içmesinin DEHB insidansında %50'den fazla bir artışa neden olduğu (Huang et al., 2017; Dong ve ark., 2018; Nilsen and Tulve, 2020),

Organofosfat pestisitleri olarak bilinen bazı tarım ilaçlarına maruz kalmanın DEHB olasılığını %55 artırdığı (Bouchard 2010) belirtiliyor.

Belirli besin öğelerinden mahrum kalmanın da DEHB riskini artırdığına dair kanıtlar mevcut.

Özellikle gebelik sırasında gerçekleşen bazı olayların DEHB riskini önemli ölçüde etkilediği görülüyor:

Erken doğum veya çok düşük doğum ağırlığına sahip bebeklerde DEHB oranında üç kat artış olduğunu gösteren bir meta-analiz bulunmaktadır (Franz ve ark., 2018).

Düşük doğum ağırlığı ile DEHB arasında küçük-orta derecede bir ilişki bulunmuştur (Momany ve ark., 2018).

Artan prematürite ile DEHB olma olasılığında kademeli bir artış gözlenmiştir (Lindstrom ve ark., 2011).

Gebelikleri sırasında hipertansif bozukluğu olan annelerin çocuklarında DEHB oranında %25 artış bulunmuştur (Maher ve ark., 2018).

Gebelik sırasında annede preeklampsi olan çocuklarda DEHB olma olasılığı %15 daha yüksektir (Maher ve ark., 2020).

Obez annelerin çocuklarında DEHB geliştirme olasılığı yaklaşık %60 daha yüksektir (Jenabi ve ark., 2019; Sanchez ve ark., 2018).

Gebelik sırasında annede hiper tiroidizm veya hipo tiroidizm olan çocuklarda DEHB geliştirme riski hafif ama anlamlı bir şekilde artmıştır (Ge ve ark., 2020).

Daha önce düşük yapmış annelerin çocuklarında, hiç düşük yapmamış annelerin çocuklarına göre DEHB olma olasılığı daha yüksektir (Wang ve ark., 2020).

Stres, enfeksiyon, yoksulluk ve travmanın da Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu ile ilişkili olabileceğini gösteren kanıtlar mevcut:

Tayvan'da yapılan bir çalışma, enterovirüs hastalarının daha sonraki yıllarda DEHB teşhisi alma olasılığının %25 daha yüksek olduğunu buldu (Tseng ve ark., 2020).

Danimarka'da yapılan bir çalışmada, gebelik sırasında yakın bir akrabasını kaybeden kadınların oğullarının DEHB olma olasılığının iki kat daha yüksek olduğu tespit edilmiştir (Li ve ark., 2010).

ABD'deki bir çalışma, cinsel istismar ve fiziksel ihmal ile DEHB'nin dikkatsizlik türü arasında bir ilişki buldu (Ouyang ve ark., 2008).

Güney Kore'de aile gelirinin düşük olmasının DEHB oranını artırdığı gözlemlenmiştir. İsveç'teki bir çalışma da benzer sonuçları bulmuştur (Choi ve ark., 2017; Larsson ve ark., 2014b).

Danimarka'da yapılan bir çalışmada, ev dışı bakımın DEHB için güçlü bir öngörü olduğu bulunmuştur. Ayrıca düşük sosyal sınıf, babanın suçlu olması, annede zihinsel bozukluk bulunması ve ciddi evlilik anlaşmazlıklarının da DEHB için öngörü olduğu bulunmuştur (Ostergaard ve ark., 2016).

Danimarka'da ebeveynlerin eğitim seviyesinin düşük olması, işsizlik ve yoksulluğun DEHB riskini artırdığı belirlenmiştir (Keilow ve ark., 2020).

İsveç'te yapılan bir çalışmada, aile içinde yaşanan olumsuzlukların artmasıyla DEHB riskinin arttığı bulunmuştur. Örneğin, ailede bir ölüm yaşanması DEHB olasılığını %60 artırmıştır (Bjorkenstam ve ark., 2018).

2016 ABD Çocuk Sağlığı Anketi'nde, daha fazla aile birliği ve topluluk desteğinin orta ila şiddetli DEHB riskini azalttığı belirlenmiştir (Duh-Leong ve ark., 2020).

Kaynaklar: "The World Federation of ADHD International Consensus Statement: 208 Evidence-based Conclusions about the Disorder". Şuradan alındı: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8328933/.

"Multiple Self-Reported Concussions Are More Prevalent in Athletes With ADHD and Learning Disability". Şuradan alındı: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6938223/.