Zihinsel keskinliği korumak denince akla ilk gelen yöntemlerden biri çoğu zaman bulmaca çözmek olur. Sudoku, kelime avı ve çengel bulmacalar gibi oyunlar uzun süredir beynin 'antrenmanı' olarak görülüyor. Nitekim, 2020 yılında yayımlanan bir araştırma, bu tür bulmacaların beyin eğitimi ve bilişsel faydalar açısından en çok tercih edilen aktiviteler arasında olduğunu ortaya koydu.

Peki, bu inanç nasıl bu kadar yaygınlaştı? Ve gerçekten doğruluk payı var mı? Bu düşüncenin yaygınlaşmasındaki bir teori, yaşlılıkta zihinsel olarak keskin kalan bireylerin bu tarz bulmacaları düzenli olarak çözmeleriyle fark edilen bir örüntüye dayanıyor. Ancak uzmanlara göre, bu bağlantı göründüğü kadar doğrudan olmayabilir.

Demans riskini azaltmaya yönelik stratejiler konusunda uzmanlaşmış nörolog Kellyann Niotis, bulmaca çözmekten hoşlanan kişilerin genellikle yüksek sözel zekaya sahip olduklarını, bunun da daha düşük demans riskiyle ilişkili olduğunu belirtiyor. “Yüksek öğrenim görmüş bireyler genellikle daha yüksek sözel zekaya sahiptir ve bu kişilerin demans riskinin de daha düşük olduğunu biliyoruz” diyor.

Uzmanlar profesyonel bakış açısıyla bulmacaların bilişsel faydaları konusunda tamamen ikna olmadığını belirtiyor. Beyin devrelerini aktif hale getirmek ve zihinsel egzersiz yapmak için ‘tatlı noktayı’ bulmanız gerekiyor. Yani bulmaca ne çok kolay ne de çok zor olmalı; zihni zorlayacak, ama yıldırmayacak düzeyde olmalı.

Bu yaklaşım, genellikle fiziksel formda kalma konusunda sıkça dile getirilen 'kullan ya da kaybet' ilkesine de paralel: Nasıl ki kaslarınızı güçlendirmek için egzersiz yapmanız gerekiyorsa, çapraz bulmaca gibi aktiviteler de beyni çalıştırabilir. Ancak, nörobilimle ilgili pek çok şeyde olduğu gibi, gerçek bundan daha karmaşık.

Bulmacalar ve beyin sağlığı hakkında en güncel araştırmalar ne diyor?

Bulmacalar zihinsel formu korumanın basit bir yolu gibi görünse de, araştırmalar bu konunun göründüğünden daha karmaşık olduğunu gösteriyor. 2022 yılında yayımlanan bir çalışmada, hafif bilişsel bozukluk (MCI) tanısı konmuş bireylerin 12 hafta boyunca bulmaca çözmeleriyle bilişsel düzeylerinde iyileşme gözlemlendi. Ancak bu olumlu sonuçlar, yalnızca zaten bilişsel gerileme yaşayan özel bir grupta elde edildi ve iyileşmenin ölçülü olduğu da vurgulandı.

2024 yılında yapılan başka bir çalışma da bulmacalarla daha iyi bilişsel yetenekler arasında bir ilişki ortaya koydu. 9.000’den fazla kişinin yaşam tarzı tercihlerini inceleyen araştırma, masa oyunları ve bulmacaların akıl yürütme becerilerinin en güçlü göstergeleri olduğunu, ayrıca hafıza ve sözel yeteneklerin de önemli belirleyicileri arasında yer aldığını belirtti.

Bu çalışmalar bulmacaseverler için umut verici olsa da, önemli bir nokta var: Bulmacalarla beyin sağlığı arasındaki ilişki nedensellikten ziyade korelasyon olabilir. Yani bulmaca çözmek faydalı olabilir, ancak beyin sağlığını destekleyen daha güçlü yaşam tarzı müdahaleleri olduğu da net.

Beyni korumanın bilimsel olarak kanıtlanmış yolları

Peki, beyin sağlığını gerçekten etkileyen faktörler neler? Dr. Peter Attia’ya göre, egzersiz 'önleyici tedbir setimizdeki en güçlü araç.' Özellikle Alzheimer hastalığı ve bilişsel gerileme riskini azaltmada önemli bir rol oynuyor.

Düzenli egzersiz, beynin glikoz kontrolünü iyileştiriyor, kan akışını artırıyor ve öğrenme ile hafızadan sorumlu hipokampus bölgesinin hacmini bile artırabiliyor. Egzersiz aynı zamanda nöroplastisiteyi (beynin yeni bağlantılar kurma kapasitesini) artırıyor ve bilişsel fonksiyonlar için kritik öneme sahip olan BDNF (beyin kaynaklı nörotrofik faktör) üretimini teşvik ediyor.

Egzersizle ilgili zorluk, optimal dozun, türün ya da sıklığın tam olarak bilinmemesidir. Ama kardiyo egzersizlerinin bilişsel işlevi artırdığı çok açık. Araştırmalar ayrıca, düzenli egzersiz yapan yaşlı bireylerin yapmayanlara göre bilişsel performanslarının daha iyi olduğunu da gösteriyor.

Egzersizin yanı sıra, 2024 yılı The Lancet Commission on Dementia Prevention, Intervention, and Care raporu yaşam boyunca değiştirilebilir 13 risk faktörünü tanımladı: işitme kaybı, travmatik beyin yaralanmaları, yüksek tansiyon, aşırı alkol tüketimi, obezite, sigara kullanımı, depresyon, sosyal izolasyon, fiziksel hareketsizlik, tip 2 diyabet, hava kirliliği, yüksek kolesterol, tedavi edilmeyen görme sorunları ve erken yaşamda düşük eğitim düzeyi. Dikkat çeken nokta? Bu listede çapraz bulmacalar yok.

Peki neden bulmaca çözenler yaşlandıkça daha zinde kalıyor gibi görünüyor?

Araştırmalar daha etkili yaşam tarzı alışkanlıklarının beyin sağlığı üzerinde daha fazla etkisi olduğunu ortaya koysa da, neden bulmaca çözenler daha zinde kalıyormuş gibi görünüyor? Muhtemel bir neden: Bulmacaseverler zaten pek çok doğru alışkanlığı bir arada uyguluyor olabilir. Bu kişiler genellikle daha yüksek eğitim seviyesine sahiptir ve sosyal olarak daha aktif, fiziksel olarak daha hareketli bireyler olabilirler.

Bunun nedeni beynin "bilişsel rezerv" oluşturması olabilir. Bilişsel rezerv, beynin yaşlanma veya hastalık gibi zorluklara rağmen işlevlerini sürdürebilme kapasitesidir. Ne kadar çok zihinsel uyarım sağlanırsa, beyin o kadar güçlü kalır.

25 yıl önce yayımlanan bir çalışmada, hafif hafıza şikayetleri olan kişilerin beyin taramaları yapılarak bir bellek görevi gerçekleştirmeleri istendi. Demans için genetik risk taşıyan bireylerin, aynı görevi çözmek için beyinlerinin daha fazla çalıştığı gözlemlendi. İki yıl sonra yapılan takipte, beyinleri daha fazla çaba sarf eden bireylerin daha fazla bilişsel gerileme yaşadığı görüldü. Yani güçlü bir bilişsel rezerv, beynin bu zorluklara karşı daha uzun süre direnmesini sağlıyor.

Sonuç olarak, bulmaca çözmek zihni meşgul tutmak için iyi bir yöntem olabilir, ancak özellikle artık alışkanlık haline gelmişse, tek başına yeterli bir strateji değildir. Aynı şeyi tekrar tekrar yapmak, artık bilişsel rezervi artırmaz veya nöroplastisiteyi desteklemez, çünkü artık yenilik etkisini kaybeder.

Özetle, bulmacalarla vakit geçirmenin hiçbir zararı yoktur. Araştırmalar bu tür aktivitelerin zihinsel olarak tamamen anlamsız olmadığını ve belli oranda zihinsel uyarım sağladığını gösteriyor. Ancak demans riskini gerçekten azaltmak için, düzenli egzersiz gibi çok yönlü bir strateji benimsemek gerekiyor. Böyle bir yaklaşım, sadece tek bir bulmacanın sağlayabileceğinden çok daha fazla koruma sunabilir.

Kaynak: Meredith Bethune. "Do crossword puzzles really keep your brain sharp?". Şuradan alındı: https://www.nationalgeographic.com/health/article/crossword-puzzles-brain-health. (11.04.2025).