Tütün ürünlerinin kullanımı en fazla oranda ergenlik döneminde başlıyor ve yerleşik alışkanlık haline geliyor. İstatistiklere göre, her gün sigara içen 10 yetişkinin %87'si ilk sigarasını 18 yaşında, %95'i ise 21 yaşında denemiş oluyor. “Çocuğumun sigara içtiğini öğrenince ne yapmalıyım?” diye soran anne-babalar için çeşitli bilgi ve tavsiyeleri derledik.

Sigaranın gençliğe zararları

Çocukluk ve ergenlik döneminde sigara içmek, solunum yolu hastalıklarının sayısında ve şiddetinde artış, fiziksel performansta düşüş, diş ve dişeti sağlığında bozulma, akciğer gelişimi ve işlevi üzerinde olumsuz etkiler gibi pek çok önemli sağlık sorunlarına neden oluyor. Ergen beyni hala gelişim halinde olduğu için nikotin bu gelişime olumsuz etki ediyor. Nikotin, beynin ödül sistemi ile duygusal-bilişsel işlevlerle ilgili beyin bölgeleri üzerinde etki gösteriyor. Ergenlikte sigara içmek, işte bu sebeple ömür boyu sürecek bir bağımlığın başlangıcı oluyor. Bu fizyolojik etki, farklı madde bağımlılıklarının da önünü açıyor.

Dünya nüfusunun beşte birini “adolesan” olarak tanımlanan 10-19 yaş grubu oluşturuyor. 15-24 yaş dönemi ise gençlik dönemi olarak tanımlanıyor. Gençlerin beşte dördü gelişmekte olan ülkelerde yaşıyor. Ülkemizde de her beş kişiden biri gençlik yaş grubunda yer alıyor. Bu dönem ne çocuk ne de yetişkin olan gençler hala erişkinlerin desteğine ihtiyaç duyuyor. Aileler ile çatışmaların arttığı, arkadaşların görüşlerinin daha fazla önem kazandığı 14-16 yaş ise en yoğun duyguların yaşandığı dönem. Bu yaş grubu, sigara bağımlılığının gelişmesi açısından en yüksek riski taşıyor. Erken yaşta sigaraya başlayanların nikotine karşı bağımlılık geliştirme olasılığı daha yüksek. Yaşamları boyunca en az 100 sigara içen ergenlerin %60’ı bırakmak istediklerini, denediklerini ancak bunu yapamadıklarını bildiriyor. Çocuklar ve gençler arasında tütün kullanım yaygınlığı önemli bir halk sağlığı problemi hatta salgın olarak tanımlanıyor.

Türkiye’de tütünle mücadele kapsamında alınan birtakım önlemler neticesinde 15 yaş üzeri nüfusun sigara içme oranı gerileyebildiği tespit edilmiş. Ancak sigara bağımlılığıyla mücadeleye devam etmek gerektiği belirtiliyor. Çünkü sigaraya başlama yaşı da diğer yandan giderek düşüyor.

Gençlerin tütün alışkanlıkları sigarayla sınırlı değil

Tütün ürünleri sadece sigarayla sınırlı değil. Elektronik sigara, puro, nargile gibi ürünler de gençler arasında tütün kullanımını yaygınlaştırıyor. Tütün ürünlerindeki aromalar da ayrı bir problem olarak gençlerin sağlığını tehdit ediyor. Aromalar, tütün ürünlerini gençler için daha çekici hale getirebiliyor. Özellikle mentollü sigara, daha hafif olduğu algısıyla tüketiliyor.

Dünyanın en yoğun nüfuslu ülkelerinden biri olan ABD'de her gün yaklaşık 2500 genç ilk sigarasını içiyor ve bunların yaklaşık 400 tanesi sigara tiryakisi oluyor. Amerikan Hastalık Kontrol Merkezi istatistiklerine göre bu ülkedeki gençler arasında sigara içme şu anki oranda devam ederse, günümüz Amerikalılarının 18 yaşından küçük 5,6 milyonu sigaraya bağlı bir hastalıktan erken ölecek. Bu, bugün hayatta olan 17 yaş ve altı her 13 Amerikalıdan 1'i anlamına geliyor.

Dünyada ise günümüzde görülen oranlar devam ederse, ömür boyu tütün kullanımı bugün hayatta olan 250 milyon çocuk ve gencin ölümüyle sonuçlanacak. Bunun da çoğu Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde olacak. Bu karanlık tabloya rağmen gençleri sigaradan uzak tutmak için tedbirler almak zor değil.

Ülkemizin de katıldığı ve 185 ülkede yürütülen Küresel Gençlik Tütün Araştırması’na göre ülkemizde 13-15 yaş arası gençlerde sigara kullanım durumu erkek öğrencilerde %23,2, kız öğrencilerde %12,1; kız-erkek genelinde ise %17,9 olarak göze çarpıyor. Öğrencilerin %40’ının en az bir kere bir tütün ürünü denediğini belirttiği araştırmada, sigara içen gençlerin %46’sı evinde pasif etkilenime maruz kaldığını belirtmiş. Bu da ev ortamında sigara içilmesinin etkileri konusunda çarpıcı bir rakam olarak öne çıkıyor. Çocuğunun sigaraya başlamasını önlemek isteyen veya çocuğunun sigara içtiğini öğrenen anne babalara büyük görevler düşüyor.

Sigara içen çocuğa nasıl davranmalı?

En sağlıklı şekilde büyütmeye çalıştığı kızının veya oğlunun sigara içtiğini öğrenen anne-baba için bu durum duygusal yönden oldukça zorlayıcı oluyor. “Çocuğum sigara içiyor ne yapmalıyım? Sigara içen ergene nasıl davranmalı? Çocuğumun sigara içtiğini öğrendim, ne yapmalıyım?” soruları, çocuğunun sigara içtiğini gören ya da öğrenen anne babaların gündemine oturuyor.

Yeşilay bilim kurulu üyesi Dr. Duygu Dinçer’in önerilerine göre, bağımlılığı özendirici etkilere karşı koyabilmesi için “Hayır” deme becerisini çocuğa kazandırmak önemli. Sigara ve benzeri tütün ürünlerinin kullanımı aileye başkaldırı sembolü olabiliyor. Öncelikle genç ile ebeveynleri arasında çatışmasız bir iletişim şekli kurulması gerekiyor. Ergenlere nasıl davranmalı? sorusunun cevabı için tıklayın.

• Sigara içtiğini öğrendiğiniz çocuğunuzla kesinlikle çatışmaya girmeyin. Ebeveynlerin tutumları gençlerin sigara içme davranışını doğrudan etkiler. Sert tutum takınmanız gizlemesine sebep olacaktır.

• Sigaraya başlayan çocuğa erken dönemde yapılan müdahale daha iyi başarıya ulaşır. Sigara içtiği öğrenilen çocuğun sigarayı bırakması için girişimlere hemen başlanmalıdır. Bu konuda öncelikle hekimden yardım alınabilir ve sigaranın etkileri konusunda bilgi vermesi istenebilir.

• Çocuğunuza öncelikle kendi sağlığının kontrolünü kendi elinde tutma bilinci kazandırın. Gevşemek ve rahatlamak için sigara içmekten başka yollar da olduğunu hatırlatarak onu spora yönlendirin.

• Kendine güvenini geliştirmesi, daha değerli ve güçlü hissetmesi için ona destek olun. Bir yetişkin gibi görünmek için sigaraya ihtiyacı olmadığını hatırlatın.

• Gençler arasında sigaranın rahatlattığı veya zayıflattığı yönünde gerçeğe aykırı bilgilere dayalı söylentiler sigarayı özendirici hale geliyor. Bu konuda fikirlerini öğrenmek için çocuğunuzla sohbet edin. Fikirlerini yargılamadan doğru bilgileri ona aktarın.

• Çocuğunuzun size “Hayır” diyebilmesi, akranlarına da bu cevabı verebilme becerisinin yolunu açar. “Hayır” deme becerisini destekleyen bir aile ortamı yaratın.

• Sigarayı daha yoğun kullandığı zamanları gözlemleyin. Bu zamanlarda daha verimli etkinliklere yer verin.

• Akademik başarısını destekleyici faaliyetleri arttırın. Okul rehberlik birimi veya yaşadığınız bölgedeki yerel destek birimlerine başvurun.

Ergenlerin sigaraya başlama nedenleri

Oğlunuz ya da kızınız neden sigara içiyor olabilir? Gelin bu sebeplere birlikte bakalım. Sigaraya başlaması ve içmeye devam etmesi fizyolojik ve biyolojik olarak çok karmaşık bir süreçtir. Ergenlerin sigaraya başlama nedenleri şu şekilde sıralanıyor:

• Aile etkisi

Ailelerin sosyoekonomik ve eğitim düzeyleri düştükçe gençler arasında sigara kullanımı yükselmektedir. Ailede sigara kullanan birey olması, ayrıca aile desteğinin yetersizliği, aile ile yetersiz ilişki sigara kullanmayı artırmaktadır.

• Arkadaş etkisi

Özellikle de en yakın arkadaşın sigara kullanması gencin sigara içme riskini 3-4 kat arttırmaktadır. Arkadaş baskısı ve gruplar arasında kendine yer bulma isteği, toplumda kabul görme, kendini kanıtlama, kimlik duygusunun kazanımı için sigara bir araç haline gelmektedir.

• Gencin psikolojik yapısı

Ergenler kendilerine olan güvenlerini artırmak için sigaraya başlayabilmektedir. Sıkıntı ve stres, ayrıca merak da sigaraya başlama nedenleridir. Merak da ayrı bir etkendir. Sigara, büyümeyi ispat etme yöntemi haline de gelmektedir. Popülariteyi arttırma, zayıflama gibi nedenlerle de gençler sigaraya yönelmektedir.

• Sigara reklamlarının cezbedici olması

Sigara kullananların daha maceracı, çekici, cazip, özgür ve hatta sportif göründüğünü iddia eden özendirici reklamlar gençlerin sigaraya özenmesine sebep olmaktadır.

• Sigaraya ulaşabilirliğin kolay olması

Ücretlerin artması erişimi azaltmakta olsa da sigaraya ulaşabilir olmayı sadece satın alabilmek ile sınırlandırmamak gerekir. Sigaranın çocuğun gözünün önünde olması da hayatına dahil etmek için yeterli olur.

Çocuğumun sigara içtiğini nasıl anlarım?

Başka rahatsızlıklara bağlı olabilseler de bazı durumlar çocuğunuzun sigaraya başladığının habercisi olabilir. Bunlar sigara bağımlılığı dolayısıyla yoksunluk belirtileri olarak ortaya çıkar. Gençler sigara kullanmaya başladıktan birkaç gün ile birkaç hafta içinde yoksunluk semptomları gösterebilirler. Yoksunluk semptomlarının arasında sinirlilik, dikkat dağılması, aşırı istek, baş ağrısı, huzursuzluk, yorgunluk ve sindirim sistemi yakınmaları gelir.

Ebeveynlerin çoğu, çocuklarının ne zaman sigara içtiğini bilir veya şüphelenir, ancak ABD'de yapılan geniş çaplı bir araştırmaya göre, çocuk sigara içiyor veya başka tütün ürünleri kullanıyorsa bunun gizli kalma olasılığı daha yüksek. Elektronik sigara kullanımının yaygınlaşması da takip etmeyi zorlaştırıyor. Ancak bu durum çocuğun sigara içip içmediğini tespit etmeye ve gereken müdahaleleri yapmaya engel değil!

Çocuğumun sigaraya başlamaması için ne yapmalıyım?

Ebeveynler çocuklarının zararlı alışkanlıklar edinmesini istemezler. Ancak bu konuda ilk örneğin kendileri olduğunu çoğunlukla göz ardı ederler. Oysa ki istatistikler, evinde sigara içilmesi konusunda katı kuralların olmadığı çocukların sigaraya başlama olasılığının evinde sigara içilmeyen çocuklara göre %26 daha fazla olduğunu söylüyor. Çocuklara sigara içmemeleri gerektiğini söylemek diğer yöntemlere göre daha az etkili. İstatistikler, ebeveyni düşük eğitim seviyesine sahip olan erkek çocukların en fazla risk altında olduğunu söylüyor. Annelerin ise sigara kullanımı konusunda babalardan daha bilinçli davranışlar sergilediği tespit edilmiş.

Çocuğunuzun sigaraya ve benzeri ürünlere başlamasını önlemek için yapabileceğiniz şeyler bulunuyor. “Çocuğumun sigara içmemesi için ne yapmalıyım?” diye soran ve ümitsizliğe kapılan ebeveynler için de yapabilecekleri bazı şeyler bulunuyor.

• Sigara içmeyin, dolayısıyla örnek olmayın ve yaşamınızda sigarayı normalleştirmeyin. Çocuk ve gençlerin yanında sigara kullanmak bu davranışı kanıksamalarına sebep olur. Kendini özdeşleştirebileceği kişilerin sigara kullanması başlaması üzerinde etkilidir.

• Evde sigara içen bir yetişkin bulunuyorsa, evde kesinlikle sigara içilmeyen bölümler olmasına dikkat edin. Sigara içilen ortamların cazip hale gelmemesine dikkat edin. Bu konuda bilinçli olursanız, çocuğunuz sigara alışkanlığına sahip olan ebeveyni ile kendisini özdeşleştirme ihtimali düşecektir. Sigara içen ebeveynin bu konuda açık bir iletişim kurması ve bunun bilinçsizce başlanan bir bağımlılık olduğunu vurgulaması faydalı olur. “Bırakmak istiyorum ve bu konuda bir şeyler yapacağım”

• Gençlerle tütün kullanmama konusunda kaliteli, net bir iletişim kurun. Ebeveynler sigara kullanımının önlenmesinde çok önemli bir rol oynar. Bu rolünüzü hafife almayın. Elektronik sigara kullanımı yüzünden çocuğunuzu takip edemeyeceğinizi düşünerek umutsuzluğa kapılmayın. E-sigara da son derece zararlıdır ve her türlü benzer ürüne dair çocuğunuzda farkındalık oluşturun.

• Sigaranın içerdiği riskleri duyan çocuğunuz sizin de risk altında olduğunuzu bilerek kaygı duyabilir. Bunu size ifade etmemiş olsa bile zaman zaman bu konuda ne düşündüğünü sorabilirsiniz.

• Özellikle arkadaşları sigara içen ancak kendisi sigara içmeyen gençlerin bu davranışlarını desteklemek, normal olduğunu vurgulamak önemlidir. Sigara içmesi teklif edilen gence nasıl “Hayır” diyebileceği konusunda konuşulabilir. “Bu zararlı maddeleri vücuduma almak istemiyorum” veya “Boğazım ağrıyor ve sigaranın bunu daha da kötüleştireceğini düşünüyorum” gibi örnekler verilebilir.

• Sigara konusunda yapacağınız sohbetlerde ona direktifler vermekten kaçının. Bunun yerine sigara konusunda bilgiler aktararak ona sorular yöneltin ve kendi tercihini yapmasına fırsat verin. Örneğin “Nikotin bağımlılık yapan bir maddedir. Sigaranın seni bağımlı hale getirmesini ister misin?”, “Birçok genç sigara içmiyor. Acaba neden?” “Sigara içmek dişlerini sarartır, cildini soluk hale getirir… Bunun sende olmasını ister misin?”

• Çocuğun yaşam becerilerini geliştirmek üzerinde durulmalıdır. Reddetme, iletişim, stresle başa çıkma, savunuculuk ve karar verme becerilerinin yanı sıra sağlıklı yaşam biçimini benimsemesi için ona destek olunmalıdır.

• Sigara ve elektronik sigaraya ek olarak puro, pipo ve nargile kullanımına ve ayrıca enfiye, çiğneme tütünü gibi dumansız tütün ürünleri de hesaba katılmalı.

Derleyen: Senem Tahmaz

Referanslar:

“Küresel Gençlik Tütün Araştırması (KGTA-2017)” (2017) T.C. Sağlık Bakanlığı Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü Tütün ve Madde Bağımlılığı ile Mücadele Dairesi Başkanlığı. Şuradan alındı: https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/tutun-mucadele-bagimlilik-db/duyurular/KGTA-2017_pdf.pdf

“About youth and tobacco” World Health Organization. Şuradan alındı: https://www.who.int/tobacco/research/youth/youth/en/

“Parents less aware when their kids vape than when they smoke”

University of California - San Francisco (2020) Şuradan alındı:

https://www.sciencedaily.com/releases/2020/10/201005092333.htm

“Youth and Tobacco Use” Amerikan Centers for Disease Control and Prevention

Şuradan alındı: https://www.cdc.gov/tobacco/data_statistics/fact_sheets/youth_data/tobacco_use/index.htm

“Çocuğunuzun Hayır deme becerisini geliştirin” Dr. Duygu Dinçer (2021) Şuradan alındı: https://www.yesilay.org.tr/tr/makaleler/cocugunuzun-hayir-deme-becerisini-gelistirin

“Gençler ve Sigara” Prof.Dr. Hilal Özcebe (2008) Şuradan alındı:

https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/615185