Bir iş veya sorun hakkında düşünülerek verilen kesin yargıya karar denir. Bu tanımda dikkatinizi çekmek istediğim nokta “düşünülerek” kelimesidir. Son günlerde aldığınız kararları bir düşünün. Kaçını gerçekten düşünerek alıyorsunuz? Kaçını geçiştiriyorsunuz? Birçok soruya verdiğimiz bir cevap olan “Fark etmez” cümlesinin bizdeki yansımasını biliyor musunuz? Yani aslında hiç de düşündüğünüz gibi değil durum. Alacağımız birçok karar bizim için fark ediyor. Memorial Ataşehir Hastanesi Psikoloji Bölümü'nden Uz. Psk. Uğurkan Ulutürk ile karar verme yetisi hakkında konuştuk. İşte merak ettiğimiz sorular ve yanıtları...

Karar verme sürecini soracağım öncelikle. Bireyin karar verme aşamaları nelerdir?

Karar verme; kişinin fiziksel, duygusal, zihinsel ve sosyal ihtiyaçlarına göre bir fikrin veya hareketin mümkün diğer seçenek arasından seçilmesiyle sonuçlanan zihinsel (cognitive) bir işlem olarak tanımlanır. Bu zihinsel işlemin bir süreci ve karar verme sürecini etkileyen etmenler vardır. Bu etmenler karar verenin ihtiyaçları, amaçları, değerleri ve psikolojik yapılanmasına göre değişirken aynı zamanda karar verilecek olanın cezbediciliğine göre de değişmektedir. Diğer bir açıdan karar verenin bulunduğu koşullardan, zamandan, kültürden ve çevreden etkilenmesi, karar verme anında çevrenin kompleksliği ve basitliğine göre de değişmektedir. Bireysel kararlar, grup kararları, örgüt kararları veya toplum kararları gibi karar verme davranışını etkileyen, verilecek olan kararın etki alanı da karar verme sürecinde belirleyici faktörlerdendir.

Karar, geçmiş bir davranışı ve gelecekle ilgili hedefleri belirler. Karar verme sürecinde; hedefler, alternatifler, alternatiflerin avantaj ve dezavantajları, hedeflerin önemliliği, geçici karar veya kalıcı karar adımları, karar veren kişi ve karar verilecek çevre-zaman ile karar verme sürecindeki adımlar ve eylemler devreye girer. Her karar verme işlemi bir hareketle sonuçlansın veya sonuçlanmasın, mutlaka nihai bir seçim ortaya koyar. Tanımlamak gerekirse, karar verme, karar verenin ihtiyaçlarına göre alternatifleri belirlemesi ve onlar arasından seçim yapmasıdır.

Karar vermenin, bir şeyi seçmenin önemi nedir? Gün içinde, hayatımızda karşılaştığımız birçok sorunun ya da seçenekli şeylerin cevabını “Fark etmez” olarak veriyoruz. Gerçekten bizim için fark etmez midir?

Kendi içinde farklı olan karar verme stilleri vardır. Karar vermenin önemi kişinin ihtiyaçlarının tam olarak karşılanabilmesini sağlarken, aynı zamanda karar veren için bir risk oluşturmaktadır. Bazı kişiler bu riskten kaçmak için “fark etmez” olarak cevap vermektedir. Örneğin; boyun eğicilik uyumsuz şeması olan birey, ilişkinin ve kararların yönetimini diğer kişiye vererek risk almaktan kaçınabilir. Ancak boyun eğme şemasından dolayı ilişkisinde sevilme ihtiyacının ve işinde başarılı olma ihtiyacının karşılanma ihtimali azalmaktadır. Bazı durumlarda ise karar veren için alternatiflerin cezbediciliği aynı olduğunda, karar verenin farklı alternatiflerle de aynı hedefe ulaşması söz konusu olduğunda, karar veren için gerçekten fark etmez olabilir.

Karar vermemizi kolaylaştıran ve zorlaştıran faktörler nelerdir?

Karar verme, bir zihinsel süreç olduğu için nesnel ve öznel koşullara, zamana, çevreye, verilecek olan kararın etki düzeyine, karar verenin psikolojik yapılanmasına, değerlere ve etik kurallara göre değişebilir. Uyumsuz yüksek standartlar şemasına veya uyumsuz boyun eğicilik şemasına ve karar veren kişinin ihtiyaçlarına göre değişebileceği için bu faktörler karar verme aşamasında zihinsel sürecimizi zorlaştırıcı ve kolaylaştırıcı rol oynayabilir. Son yıllarda karar verme ve yaratıcılık ilişkisi üzerinde, beyin çalışmalarıyla ve nöropsikolojik açıdan araştırmalar yapılmaktadır.

Teknolojinin gelişmesi, akıllı telefonların yaygınlaşması ile birlikte “hayatımızı kolaylaştıran” birçok telefon uygulamaları yapıldı, yapılıyor. Birçok insan da bu uygulamaları telefonlarına indiriyor. Bu noktada su içmemizi, harekete geçmemizi, egzersiz yapmamızı, uyumamızı hatırlatan uygulamalar sağlığımız için faydalı gibi görünse de karar verme mekanizmamızı olumsuz yönde etkiler mi? Dışarıdan devamlı yapmamız gereken şeyin ne olduğu yönünde yönlendiren bir şey var çünkü...

Teknolojinin gelişmesi günümüz insanını birçok açıdan olumlu ve olumsuz etkilediği gibi, bireyin ve grubun karar verme sürecini de olumlu-olumsuz etkilemektedir. Karar verme sürecinin olumlu ve olumsuz etkilenmesi kişinin teknolojiyi hangi ihtiyaçla, hangi sıklıkla kullandığına ve teknoloji ile olan ilişkisine göre değişebilir. Birden fazla alternatife hızlı bir şekilde ulaşmak bazı kişiler için birden fazla seçenek arasından karar vermeyi zorlaştırırken, bazıları için karar verme sürecinde daha fazla detay, bilgi gerekmektedir. Bu tür uygulamalar, kişinin ani ve hızlı bir şekilde ve bazen dürtüsel kararlar vermesine neden olabilmektedir.

Bir diğer açıdan uygulamaları işlevsel kullanıp kullanmadığımızda önemlidir. Trafikteki sıkışmışlık hissinden uzaklaşmak için alternatif güzergâhları kullanmamızı sağlarken, sahip olma arzumuzdan dolayı dolabımızdaki kıyafetten bir tane daha hızlı bir şekilde alma kararımızı da bu uygulamalar etkilemektedir.

Roberts Wesleyan Enstitüsü’nden Yönetim ve Liderlik Araştırmaları Profesörü Dr. Joel Hoomans’ın 2015’te yayınladığı araştırmasına göre bir insan günde ortalama 35 bin karar veriyor. Bu ne yiyeceğinden tutun da hangi yöne gideceğine kadar her şeyi kapsıyor. Süreç ilerledikçe sizce verilen kararların sayısı düşer mi?

Günümüz insanın çevresindeki uyarıcılar arttıkça algılaması ve karar vermesi gereken şeylerin sayısı da artmaktadır. Hızlı ve ani değişen yaşam koşulları, alternatifler arttıkça riskler de artmaktadır. Karar vericilerin riski nasıl algıladıkları ve karar verirken riski ne ölçüde değerlendirdikleri ve karar verme stilleri karar verme davranışlarını etkilemektedir.

Röportaj: Dilay Argün