Plasebo etkisi tıpta, etkisi olmayan bir ilacın “bunu iç, iyileşeceksin” denilerek verildiğinde gerçekten de iyileştirici etki gösterebildiğini ifade eden bir kavram. Plasebo kelimesi, Latince’de “memnun edeceğim” anlamına gelen bir kelimeden türetildi ve ilk kez 1920 yılında The Lancet dergisindeki bir makalede bahsi geçmiş olsa da, bundan çok daha önce keşfedildi.

İngiliz doktor John Haygarth 1799 yılında, o dönemde satılan meşhur Perkins çekicileri adlı aracı denemek için satın aldı. Bu pahalı metal çubukların vücuttan hastalıkları çektiği iddia ediliyordu. Çubukları deneyen Haygarth, etkisinden emin olmak için hastalar üzerinde aynı işlemi bir de metal çubuklarla aynı görünüme sahip ahşaptan yapılma sahte Perkins çubukları ile denedi. Sonuçta, romatizma hastası 5 kişiden 4’ünün ağrılarının düzeldiği bildirildi. Dr. Haygarth, bulgularını “Vücuttaki Bozuklukların Tedavisi ve Bir Neden Olarak Hayal Gücü” adlı kitabında yayınladı.

Foto: Perkins çekici

Amerikalı anestezi doktoru Henry K. Beecher’in keşfi de plasebo konusundaki en önemli gelişmelerden biriydi. İkinci Dünya Savaşı sırasında hekim olarak görev yapan Dr. Beecher, elindeki morfin bitince askerlere tuzlu su solüsyonu vermeye başlamıştı. Askerlerin %40’ının bu tedavi ile ağrılarının azaldığını bildirmesi, plasebo etkisinin güçlü göstergelerinden biriydi.

Bu ilginç keşiflerin ardından, bilimsel deneylerde bu yöntem sıklıkla kullanıldı. Hâlen bir ilacın etkileri ile ilgili yapılan klinik deneylerde, bir grup katılımcıya asıl ilaç, başka bir gruba ise plasebo olan boş ilaç veriliyor ve hangi gruba hangi ilacın verildiği söylenmiyor. Böylece sonuçların ve ilacın etkilerinin daha doğru değerlendirilebileceği biliniyor.

Sadece boş bir ilaç almak değil...

Plasebo, yani boş, etkisi olmayan bir ilaç, nasıl oluyor da insanları etkileyebiliyor? Harvard Üniversitesi’nden Profesör Dr. Ted Kaptchuk, şöyle açıklıyor: “Plasebo etkisi, pozitif düşünceden fazlasıdır, bir tedavi ya da prosedürün işe yarayacağına inanmaktır. Beyin, vücut ve ikisinin birlikte nasıl çalıştıkları arasında güçlü bir bağlantı oluşturmakla ilgilidir.”

Dr. Kaptchuk’un açıklamalarına göre, plasebolar bir hastalığı iyileştiremez ya da bir tümörün küçülmesini sağlayamaz; daha çok ağrı algısı gibi beyin tarafından modüle edilen semptomlar üzerinde çalışırlar. “Ağrı yönetimi, strese bağlı uykusuzluk, yorgunluk, mide bulantısı gibi durumlar için oldukça etkili oldukları görülmüştür.”

Plaseboların nasıl çalıştığı hala tam olarak anlaşılmış değil, ancak endorfin ve dopamin gibi “iyi hissettiren” nörotransmiterlerdeki artışlardan; ruh halleri, duygusal tepkiler ve öz farkındalıkla bağlantılı belirli beyin bölgelerindeki aktivitenin artmasına kadar,birçok şeyi içeren karmaşık bir nörobiyolojik reaksiyon dizisinin bu etkiyi sağladığı düşünülüyor.

Solda hiç ilaç almamış, ortada ilaç almış, sağda ise plasebo almış beyin aktivitesi görülüyor. Kaynak: http://www.bam.files.bbci.co.uk

Plasebo etkisiyle ilgili başlıkların hemen hepsi yeterince ilginç, ancak tam da bu noktada ilgi çekici kısımlarından biri de, sadece beyin gücü ile ilgili olmaması. Dr. Kaptchuk, “İlaçları plasebolarla karşılaştıran klinik araştırmalara baktığımızda, tüm çevresel faktörlerin ve özellikle ritüellerin etkili olduğunu görüyoruz” diyor. “Belirli bir saatte kliniğe gitmeniz, beyaz önlüklü tıp uzmanları tarafından muayene edilmeniz gerekiyor. Her türlü ilginç hapları alıyor ve garip prosedürlerden geçiyorsunuz. Tüm bunlar, vücudun semptomları nasıl algıladığı üzerinde derin bir etkiye sahip olabilir çünkü birileri sizinle dikkatlice ilgileniyordur.”

Plasebo etkisiyle ilgili başlıkların hemen hepsi yeterince ilginç, ancak tam da bu noktada ilgi çekici kısımlarından biri de, sadece beyin gücü ile ilgili olmaması. Dr. Kaptchuk, “İlaçları plasebolarla karşılaştıran klinik araştırmalara baktığımızda, tüm çevresel faktörlerin ve özellikle ritüellerin etkili olduğunu görüyoruz” diyor. “Belirli bir saatte kliniğe gitmeniz, beyaz önlüklü tıp uzmanları tarafından muayene edilmeniz gerekiyor. Her türlü ilginç hapları alıyor ve garip prosedürlerden geçiyorsunuz. Tüm bunlar, vücudun semptomları nasıl algıladığı üzerinde derin bir etkiye sahip olabilir çünkü birileri sizinle dikkatlice ilgileniyordur.”

Peki ya plasebo olduğunu biliyorsak?

Uzun yıllar boyunca, plasebo etkisinin büyük çoğunlukla hastaların boş bir ilaç aldığını bilmiyor ve kandırılıyor olmalarıyla ilgili olduğu düşünüldü. Ancak son yıllarda yapılan araştırmalar, gayet bilinçli olarak alınan plaseboların da benzer etki gösterebileceğini kanıtladı.

Dr. Kaptchuk tarafından yönetilen ve Science Translational Medicine'de yayınlanan bir araştırma, insanların migren ilaçlarına nasıl tepki verdiğini test ederek bunu araştırdı. Bir grup, ilacın adıyla etiketlenmiş bir migren ilacı aldı, diğeri üzerinde "plasebo" yazan bir etiket bulunan boş bir ilacı aldı ve üçüncü grup hiçbir şey almadı. Araştırmacılar, migren krizinden sonra ağrıyı azaltmak için, plasebonun gerçek ilaçtan %50 daha etkili olduğunu keşfettiler.

Araştırmacılar, bu reaksiyonun ötesindeki itici gücün, basit bir hap alma eylemi olduğunu öne sürdüler. Kaptchuk, "İnsanlar ilaç alma ritüelini olumlu bir iyileştirici etki olarak benimsiyor" diyor. "İlaç olmadığını bilseler bile, ilacı alma eyleminin kendisi, beyni vücudun iyileştiğini düşünmeye teşvik edebilir."

Kalp ağrısını geçiren plasebo

2020 yılında Nature Communications’ta yayınlanan başka bir araştırma da bu bulguları doğruluyor. Bu ilginç araştırmada, New York sokaklarında asılan ilanlarla “yakın zamanda bir ayrılık yaşamış kalbi kırık” denekler arandı.

Deneye gönüllü olan katılımcılar ikiye ayrıldı, her iki gruba da “kendilerini daha iyi hissetmelerini, kalp ağrılarını dindirebilmelerini” sağlayacaklarını söyledikleri bir burun spreyi takdim edildi.

İki gruba da, bu spreyin gerçek bir ilaç olmadığını, plasebo olduğu söylendi. Ancak gruplardan birine, bir de plaseboların nasıl çalıştığını anlatan, kanıta dayalı kısa bir eğitim verildi ve katılımcılar, gerçekten inanırlarsa plasebonun etkili olacaklarına dair ikna edildiler.

Araştırma sonucunda, plasebonun gerçekten etkili olacağına ikna olmuş olan ikinci grupta, etkilerin daha yoğun şekilde var olabildiği görüldü. Eğitim almış olan kişiler burun spreyini kullandıktan sonra, stresle ilişkili elektriksel beyin aktivitelerinde azalma oluşmuştu.

Bu iki araştırma da gösteriyor ki, biz iyi olacağımıza inandığımızda, beynimiz bizimle işbirliği yapıyor. Bile bile plasebo mümkün, uzmanların önerdiği gibi ritüelleri yerine getirmek, iyileşmeye uygun bir ortam hazırlamak ve daha da önemlisi, kendimizi daha iyi hissetmeye hazır olmak, iyileşmenin çok önemli adımları.

Plasebo etkisinin tam anlamıyla anlaşılabilmesi için daha hala çok yolumuz var gibi görünüyor ancak beynin ve sinir sisteminin kompleks işleyişini anladıkça, kendimizi iyi etme becerimizi de daha iyi anlayacağımız kesin.

Referanslar:

"The power of the placebo effect" (2021) Şuradan alındı: https://www.health.harvard.edu/mental-health/the-power-of-the-placebo-effect

"The imagination effect: A history of placebo power" (2017) Şuradan alındı: https://knowablemagazine.org/article/mind/2017/imagination-effect-history-placebo-power

"If You Believe a Placebo Reduces Negative Feelings, It Might" Christopher Bergland. (2020) Şuradan alındı: https://www.psychologytoday.com/intl/blog/the-athletes-way/202008/if-you-believe-placebo-reduces-negative-feelings-it-might

Placebos without deception reduce self-report and neural measures of emotional distress" (2020) Şuradan alındı: https://www.nature.com/articles/s41467-020-17654-y