Bebeğinize oturmakta zorlanıyorsa, banyo yaptırırken çığlık çığlığa ağlıyorsa ve kucağa alınmaktan hoşlanmıyorsa duyu bütünleme ile ilgili sorunu olabilir. Peki bu sorunları nasıl çözebiliriz? Belirtileri nelerdir ve bu durumun düzelmesi mümkün mü? Duyu bütünleme ve ergoterapi hakkında bilmeniz gerekenleri Koç Üniversitesi Hastanesi Genç Çocuk Ergen Psikiyatri Dr. Tuba Mutluer'e sorduk...

1. Duyu bütünleme ne anlama gelmektedir?

Duyu bütünleme, beynimizin duysal bilgileri nasıl aldığı ve işlediğiyle ilgilidir. Duyu bütünleme henüz çok erken dönemde, anne karnında başlayan bir süreçtir. Çevreden gelen uyarıcıların farklı duyu organlarıyla algılanması ve beynimize iletmesiyle gerçekleşir. Beyin bu uyaranları uygun işlemlerden geçirerek bu uyarana uygun bir cevap açığa çıkarır. Beynimiz yedi farklı duyumuzu işlemleyebilir. Bu duyular görme, işitme, koku, dokunma, tat, iç algı (vücut farkındalığı) ve vestibüler algı (hareket ve denge) şeklindedir. Ancak bazı çocuklarda duyu bütünleme problemi yaşanabilir. Duyu bütünleme problemi çocukların bazılarında çevresinde olaylara aşırı tepki verme şeklinde görülürken, bazılarında ise tepkisiz kalma olarak görülebilir. Her iki durumda da duyu bütünleme bozukluğu çocuğun gelişimini olumsuz etkiler ve sosyalleşmesini engeller.

2. Çocuklarda duyu bütünleme problemleri neden ortaya çıkar ve bu durumu nasıl anlarız?

Duyu bütünleme problemi yaşayan çocuklar yaşlarına ve gelişim düzeylerine göre farklı belirtiler gösterebilir. Bu çocuklarda çevreden gelen çeşitli duysal uyaranların beyne iletimi sırasında sorun yaşanmaktadır. Bu sorunlu iletim ise çocuğun davranışsal olarak çok farklı tepkiler vermesine neden olabilir ve sorunun kökeninin anlaşılması zor olabilir. Çocuğun sorunlu davranışına neden olan duysal uyaranın dikkatli bir şekilde gözlemlenmesi değerlidir.

3. Duyu bütünleme sorunu yaşayan bebeklerde/çocuklarda hangi belirtiler görülmektedir?

Genellikle çocuklarda görülen bu durum günlük hayatta denge problemi sebebiyle düşme, uyaranlara karşı aşırı (agresif) ya da düşük (sessiz) tepki verme, sosyal hayattan ve kişisel temastan kaçınma şeklinde görülebilir. Örneğin; bu çocuklar oyun hamuruna dokunma, çamura\kuma basma, ışığa ya da sese aşırı tepki gösterebilirler veya tam tersi hiç tepki vermeyebilirler. Bazı çocuklarda belli ortamlarda artan huzursuzluk ve yerinde duramama şeklinde kendini gösterebilir.

4. Duyu bütünleme probleminin her çocukta farklı belirtiler gösterdiğini ifade ettiniz. Yaşa göre görülen bu belirtiler nelerdir?

Duyu bütünleme sorunları yaşa ve gelişime göre çok geniş çeşitlilikte ve bu duruma özgü olmayan bir dizi belirti olarak görülmektedir. Aşağıda sıraladığım bu belirtilerin mutlaka bir çocuk psikiyatristi tarafından değerlendirildikten sonra tanı ve tedavi süreçlerinin planlanması gerekmektedir.

Bebeklerde (1 - 3 yaş)

• Kucağa alınmaktan rahatsız olma

• Sürekli uyku halinde olma veya hiç uyumama

• Nadir ses çıkarma

• Beslenme sorunları yaşama, emmede güçlük

• Emeklemede geç kalma

• Bakım veren kişi dışında birine gidince ağlama

• Kıyafetlerin içinde rahatsız olma, kıyafet giydirirken sinirlenme

• Özellikle beceri gerektiren oyuncaklarla nadir oynama

• Bir objeden veya aktiviteden diğerine geçerken zorluk çekme

• Çok kolay korkma

• Acıyı hissetmeme veya acıya geç tepki verme

• Kendini sakinleştirme konusunda zorluk çekme

• Gevşek vücut yapısının olması, denge eksikliği ve sıklıkla bir şeylere çarpma

• Vücudunu durmadan hareket ettirme veya hareket ettirildiğinde ağlama

• Banyo yapmaktan rahatsız olma ve ağlama

• Oturmada sorun, yavaş hareket etme ya da aşırı aktif olma

3 - 5 yaş arası çocuklarda

• Belli uyaranlara aşırı tepkiler verme (sesli uyaranda kulak kapatma gibi)

• Bazı ortamlarda çok heyecanlı olma, aşırı hareketlilik ve sakinleşememe

• Yeni ortama zor alışma ve geçişlerde davranış sorunları gösterme

• Kıyafetlerden rahatsızlık duyma, tuvalete gitme sorunları

• Uyaran değişimiyle ani ruh hali değişimleri

• Eylemsel komutları anlamama

• Elleri boştayken nasıl hareket edeceğini bilememe

• Arkadaş edinmede zorluk çekme

• Zayıf görünme, bir işle uğraşırken aniden halsiz düşme

• Etrafındaki her şeye ve herkese dokunma

• Kalem kullanma, düğme ilikleme gibi motor becerilerinde zorluk çekme

• Parkta bazı oyuncaklardan kaçınma

• Arkadaşlarıyla oyun oynamada zorlanma

• Sabit ve aynı şekilde oyun oynama

• Oyuna müdahale ettirmeme

• Sosyalleşmekten çekinme

• Dokunmaya hassasiyet gösterme

• Tırmanma, koşma gibi kaba motor becerilerde ve kalem tutma, resim yapma gibi ince motor becerilerde gecikme ve zorlanma

• Yeni motor becerileri öğrenmede güçlük çekme

Okul çağındaki çocuklarda

• Dış etkenlere fazla tepki gösterme, fazla duyarlı olma

• Sınıfta çabuk dikkatin dağılması, yerinde duramama

• Sınıfta, teneffüste, oyun oynarken çabuk bunalma

• Görevleri yavaş yerine getirme

• Akıcı konuşamama

• Özellikle sesli okumada zorluk çekme

• Arkadaş edinmede zorluk çekme

• El yazısı gibi motor becerilerinde zorluk çekme

• Kambur durma, sakar gözükme

• Yeni aktiviteleri yavaş öğrenme

• Daha çok pasif aktiviteleri tercih etme

• Bir işi yaparken takılı kalma ve başka bir işe geçiş sağlayamama

• Benzer sesleri olan kelimeleri karıştırma, soruları yanlış anlama

5. Duyu bütünleme sorunu yaşayan çocuklara en sık olarak hangi hastalık ve tanılar eşlik ediyor?

Duyu bütünleme süreciyle ilgili sorunlar en sık olarak otizm spektrum bozukluğu, dikkat eksikliği, hiperaktivite bozukluğu, gelişimsel gerilikle seyreden durumlar ve bazı genetik sendromlara (down sendromu gibi) eşlik etmektedir. Bazen henüz tanı almayan bir çocukta duyu bütünleme sorunlarıyla ilişkili belirtiler farklı bir hastalık görünümü verebilmekte (örneğin; erken yaşta hiperaktivite görünümü veya agresyon), ancak uygun müdahaleyle gerileyebilmektedir. Özellikle yaşça küçük olan (ilk 3 sene), belli ortam ve çevresel faktörlerle değişim gösteren, gelişimsel farklılık veya gerilik eşlik eden çocuklarda duyu bütünleme sorunları olası tanılardan bağımsız olarak da akla gelmeli ve gerekli müdahaleler başlatılmalıdır.

6. Duyu bütünleme sorunları yaşayan çocuklara neler önerirsiniz? Nasıl ve hangi alandan, ne kadar süreyledestek almalılar?

Tedavi çocuğun bireysel ihtiyaçlarına göre planlanmalıdır ve bu her çocuk için farklıdır. Duyu bütünleme sorunu yaşayan çocuklar, öncelikle bir çocuk psikiyatristi tarafından değerlendirilerek zihinsel, motor ve sosyal gelişimleri, eşlik eden olası diğer psikiyatrik hastalıklar açısından değerlendirilmelidir. Sonrasında çocuğun ihtiyaçlarına yönelik özel eğitsel planlama yapılmalı, duyu bütünleme terapisi alanında uzmanlaşmış terapistlere (ergoterapist) yönlendirilmelidir. Duyu bütünleme terapisinde, çocuğun duyu bilgilerinin bütünleştirilmesi, kendi kendini regüle etme becerisinin kazandırılması, fiziksel çevreyle ilişki kurma ile hareketinin planlaması üzerinde durularak, zorluk yaşadığı alanlarla baş etme becerisi kazandırılması amaçlanır. Duyu bütünleme terapisi ile regülasyon sorunları, stresli duysal uyaranlar ve ortam değişimlerinde kendini kontrol edebilme, sosyalleşme sorunları, yaşıtlarıyla iletişim kurmakta güçlük gibi birçok soruna müdahale edilebilir. Düzenli olarak ve bu alanda eğitim almış, deneyimli terapistler tarafından uygulanmalıdır.

7. Ergoterapi ile duyu bütünleme problemlerinde nasıl çözüm sağlanır?

Duyu bütünleme bozukluğunun tedavisi, bir ergoterapi yöntemi olan duyu bütünleme terapisidir. Ergoterapide hareket ve etkileşim temelli oyunlarla çocuğun ince motor, kaba motor ve algı becerilerini geliştirmek amaçlanır. Aileden de tablet, telefon, puzzle, blok gibi görsel uyaranları ortadan kaldırması istenerek, çocuğun daha çok hareket etmesi ve oyun oynaması teşvik edilir. Bazı çocuklara masaj da önerilebilir.

Amaç, farklı duysal uyaranların belli bir düzende çocuğa sunulduğu denge ve egzersiz faaliyetleriyle, çocuğun kaba ve ince motor becerilerinin geliştirilmesini, duysal hassasiyetlerinin azalmasını sağlamaktır. Bu yöntemle çocuğa öz bakım ve kendi becerilerini artırma yönünde etkinlikler yaptırılır.

Ergoterapistler duyu bütünleme problemi yaşayan çocuklara belirli testler uygular, klinik gözlem ve anne - babadan alınan bilgilerle de duyu problemlerini tespit eder ve çocuğun ihtiyacına yönelik terapi programı belirler. Çocukların kendileri için anlamlı olan aktivitelerde daha büyük başarı elde etmeleri sağlanır. Bunlar yemek yeme, giyinme, oyun oynama, yazı yazma, sakin kalma gibi aktivitelerdir.

8. Duyu bütünleme problemi olan çocuklar ilerleyen yaşlarda ne gibi problemler yaşayabilir?

Duyu bütünleme problemi yaşayan çocuklar yetişkinlikte duysal hassasiyetler ve takıntılı ruh hallerine sahip olabilir, gelişim süreçlerinde düzensizlik ve çocukluk çağı deneyimlerinde başarısızlıklar görülebilir. Çocuk büyüdükçe dış dünya ile iletişiminin artması, sosyalleşmesi, arkadaş ilişkilerinin gelişmesi, akademik performansının artması beklenir. Ancak duyu bütünleme sorunuyla büyüyen çocuklar için tüm bu deneyimler birer kabus haline gelir. Yemek yeme, uyuma, öz bakımını yerine getirme, duygu ve hareketlerini düzenleme, sosyal ilişkiler geliştirme gibi yaşamın temel işlevlerini yerine getirme konusunda güçlükler giderek artar. Kişi günlük hayattaki rol beklentilerini yerine getiremez olur, dolayısıyla işlevsellikte bozulmalar ortaya çıkar.