Şu ödül sayesinde meşhur geyik yine dolaşıma girdi. Alfred Nobel, kendi adına bilim ödülü konulmasını vasiyet ederken, kıskançlık yüzünden matematiği dışlamış. Çünkü karısı, Prof. Gosta Mittag- Leffler adlı matematikçiyle kırıştırıyormuş. İddianın palavra olduğu şuradan belli; Nobel asla evlenmemiş. Bilindiği kadarıyla Nobel, insanlığın yararına eserler verecek pratik bir bilim dalı olarak görmediği için matematik ödülü konulmasını istememişti. Nobel Vakfı’nın kuruluş amacı da insanlık yararına keşif ve icatları teşvik etmekti.

Bugüne kadar matematikle kadınlar arasındaki ilinti bu asparagas hikâyeden ibaretti. Geçen hafta Stanford Üniversitesi’nden Prof. Meryem Mirzahani’nin Fields Madalyası’nı almasıyla birlikte, kadınla matematik arasındaki ilk gerçek hikâye de ortaya çıkmış oldu.

Uluslararası Matematikçiler Kongresi her dört yılda bir, ikidört başarılı matematikçiyi bu madalyayla ödüllendiriyor. Kanadalı matematikçi John Charles Fields onuruna 1936’dan beri verilen ödülün tutarı da 15 bin Kanada Doları. “Matematik Nobel’i diye anılıyor. Bu ismi veren medya değil, kongre nin ta kendisi. Bu arada Mirzahani ile birlikte üç kişi daha aynı ödülü alıyor ama medyada onlara pek aldıran yok, çünkü erkekler!

İranlı Mirzahani’nin hikâyesi etkileyici. Devrimden 2 yıl önce 1977’de Tahran’da dünyaya geliyor. Kitap kurdu oluyor, yazar filan gibi ama her halükârda sözel bir yaratık olmak için düşler kuruyor. Derken yetenekli kız çocuklarına eğitim veren Farzanegan Ortaokulu’na gidiyor, önce matematikte bocalıyor, sonra kendini sayısal dünyanın büyüsüne kaptırıyor. “İran-Irak Savaşı sonrası ilkokulu bitirdiğim için önceki kuşağa göre daha fazla imkânlarım oldu” diyor.

Mirzahani, geometri ve dinamik sistemler alanındaki sofistike ve özgün çalışmaları nedeniyle, özellikle eğri yüzeyler ile hiperbolik nesnelerdeki simetri kavrayışına olan katkısıyla ödüllendirilmiş bulunuyor. Bu teorik uğraşlar matematik alanına giriyor, ancak fizik ve kuantum teorisiyle de etkileşimleri var. Mirzahani bu çalışmalarında sürekli daireler, yüzey şekilleri çiziyor. Öyle çok çiziyor ki, 3 yaşındaki kızı onu ressam sanıyor. Öyle anlatıyor bir röportajda. “Matematik bulmaca çözmek ya da polisiye bir vakada ipuçlarını birleştirmek kadar eğlenceli” diyor. Sayısal beyindeki sözel hasletler!

Peki 1936’dan beri verilen “Matematik Nobel”i onca yıl neden bir kadınla buluşamamış? Bir açıklaması şu; ödülü almak için 40 yaş altında olmak gerekiyor. Kadınlar evlilikti, çocuktu derken kariyerini o yaşa yetiştiremiyor. Ama daha yaygın olan kanı, kadın ve erkek beyni arasındaki farkla ilgili. Klasik mağara adamı hikâyesi: Kadınlar evi bekler, erkekler ava gider. Kadın beyni sözel, erkek beyni sayısal gelişir vs.

Zihinsel yeteneği toplumsal gelişmişlik düzeyiyle açıklayan araştırmalar da var. Mesela Avusturyalı Daniela Weber’in 13 Avrupa ülkesini kapsayan çalışmasına göre yaşam standardı yükseldikçe zihinler daha da parlıyor. Kuzey Avrupalılar, Orta ve Güney Avrupalılara göre hem daha zengin hem daha zeki. Daha zeki oldukları için daha zengin değiller; daha zengin oldukları için daha zekiler. Ve gelişmişlik düzeyi arttıkça kadın - erkek uçurumu da daralıyor.

Hikayenin eksik kısmı

Gelgelelim dünyanın bir numaralı kadın matematik dehası İsveç’ten değil, İran’dan çıkıyor. Hem de nasıl çıkıyor. Farzanegan Ortaokulu’nda daha ilk hafta Roya Beheşti ile sıkı fıkı arkadaş oluyor Mirzahani. Birlikte kitapçılara dadanıp deli gibi okuyor, sonra problem çözme ortak zevkini geliştiriyorlar. Derken Uluslararası Matematik Olimpiyatı’na göz dikiyorlar. İran sadece erkek çocuklarını gönderiyor ama, müdire hanımın da kanına gidip yetkilileri ikna etmesini sağlıyor ve katılıyorlar olimpiyata 1994’te. 17’lik iki kız temsil ediyor İran’ı ve Mirzahani altın madalyayı kazanıyor. Lise sonrası yolu ABD’ye uzanıyor. Bugün hâlâ kankası olan Beheşti’nin yolu da öyle. O da şimdi Washington Üniversitesi’nde matematik profesörü. “Matematikte bir yıldız olacağı belliydi” diyor arkadaşı için.

Ve İran Cumhurbaşkanı Ruhani “Onunla gurur duyuyoruz” diyerek Mirzahani’yi başı açık ve kapalı iki resmiyle Twitter’da kutlayınca o açık başa tepki gösterenler çıkıyor. Kadının kafasının içine baksanıza, matematik dehası çıkarmışsınız, daha ne istiyorsunuz!

Yazı: Ayşe Özerk Karasu